कपाडोकिया

टर्की, सीरिया आणि इजिप्त ह्या तीन देशांना ख्रिश्चन धर्माच्या सुरुवातीच्या इतिहासात किती महत्वाचं स्थान आहे ह्याची मला अजिबात कल्पना नव्हती. सीरियाला अर्थात मी कधीच जाऊ शकलो नाही, तिथे सतत चालू असलेल्या मारामारी मध्ये कोण आपला जीव फुकाफुकी धोक्यात घालणार. परंतु टर्की आणि इजिप्त मध्ये प्रवास केल्यावर ख्रिश्चानिटीच्या तेथील प्राचीन पाऊलखुणांनी मला फार बुचकळ्यात टाकलं. 

कारण  रोमन सम्राट कॉन्स्टंटाईनने ३१३ साली काढलेल्या मिलानच्या फतव्यानुसार - ख्रिश्चन धर्माच्या पालनाचा अधिकार ज्यांची तशी इच्छा असेल त्या रोमन नागरिकांना मिळाला होता. त्यामुळे मला असं वाटत होतं की त्यानंतर पश्चिमेला सर्व युरोपभर त्याचा प्रसार झाला असणार आणि जेंव्हा १४-१५व्या शतकांपासून युरोपमधील राज्यांनी आपली सत्ता पूर्वेला पसरवली तेंव्हाच तो आशिया/आफ्रिका खंडात पसरला असणार. टर्की आणि इजिप्त मध्ये प्रवास केल्यावर ही समजूत किती चुकीची आहे त्याची जाणीव झाली. 

ख्रिश्चनिटीला खऱ्या अर्थाने राजाश्रय सर्व प्रथम मिळाला टर्की मध्ये - रोमन साम्राज्याची पूर्व आणि पश्चिम अशी दोन शकलं झाल्यावर, पूर्व रोमन साम्राज्याचा सम्राट थिओडोशियस ह्याने ख्रिश्चन धर्माचा स्वीकार करून बाकी सर्व पारंपरिक, धार्मिक प्रथांना बंदी घातल्यावर. परंतु सामान्य प्रजेमध्ये त्याही आधी ख्रिश्चानिटीचा प्रसार झाला असावा. तसंच अजून तग धरून असलेल्या पारंपरिक रोमन धर्माचे अनुयायी, ख्रिश्चानिटीच्याही आधी रोमन साम्राज्यात अधिकृत मान्यता मिळालेल्या ज्यू धर्माचे अभिमानी आणि नवीनच प्रतिष्ठा मिळालेल्या ख्रिस्ताचे पाठीराखे ह्यांच्यात आपलेच वर्चस्व प्रस्थापित करण्या साठी तीव्र स्पर्धा (प्रसंगी जीवघेणी सुद्धा) अनेक शतकं चालू असावी. कारण टर्की मध्ये फिरताना  ठिकठिकाणी - विशेषतः कपाडोकियाच्या डोंगराळ भागात ह्या सर्वांच्या खुणा, गोरेमीच्या गुहा किंवा केमाक्लीचे भूमिगत शहर (पहा पहिला फोटो गोरमी दरीचा) अश्या स्वरूपात आपल्याला आज दिसतात. त्यांची आपण ओळख करून घेऊच.  

पण त्या आधी पाहूया चौथ्या शतकात प्रस्थापित झालेला एक ख्रिश्चन मठ आणि त्याभोवतालचा एक अद्वितीय निसर्ग चमत्कार. 

त्या मठाची दंतकथासुद्धा  फार रोचक आहे. चौथ्या शतकात आजच्या सिरियातील (टर्की, सिरिया, इराक, जॉर्डन ही विभागणी युरोपच्या वसाहतवादाच्या काळात युरोपियन सत्तांनी आपल्या सोयीसाठी स्थानिक लोकांच्यावर लादलेली आहे) अलेप्पो भागात सायमन नावाचा एक ख्रिश्चन धर्मगुरू फार प्रसिद्धीला आला. तो अनेक प्रकारचे चमत्कार करतो अशी सगळीकडे त्याची ख्याती पसरल्यामुळे लांबलांबून लोकं त्याच्या दारात आता हा काय चमत्कार आपल्याला  दाखवणार अश्या आशेने गर्दी करू लागले. इतकंच नव्हे तर त्याने रात्रंदिवस नुसते चमत्कारच करावे - खाणे पिणे किंवा देवाची प्रार्थना असल्या फालतू गोष्टीत वेळ दवडू नये अशीही अपेक्षा करू लागले. कुठलीही गोष्ट रोजची झाली की त्याचा कंटाळा माणसाला येणारच - मग ते चमत्कार असोत की कारकुनी! 

ह्या रोजच्या कटकटीला कंटाळून सायमन-बाबा आपल्या काही शिष्यांसह अलेप्पोहून परागंदा झाला, आणि जिथे आपल्याला “चमत्कार करून दाखव” म्हणून वेठीला धरलं जाणार नाही अशी जागा शोधत आजच्या टर्कीतील  कपाडोकिया भागात पोचला.

कपाडोकियाच्या ह्या डोंगराळ प्रदेशातील चित्रविचित्र डोळे दिपवणाऱ्या आणि डोकं चक्रावून टाकणाऱ्या  नैसर्गिक खडक-शिल्पांची निर्मिती सुमारे २५ लाख वर्षांपूर्वी माउंट आर्चियेस ह्या ज्वालामुखीच्या उद्रेकातून झाली. ज्वालामुखीतून फेकल्या गेलेल्या लाव्हाचा तलाव थंड होताना मऊ दगड पायाशी आणि कठीण दगड त्यावरती अशी रचना झाली. आणि खालील मऊ दगडांची वाऱ्या पावसात धूप होऊन चित्रविचित्र आकारांचे दगडाचे शेंडे आणि खाली उंच सुळके असा हा संपूर्ण प्रदेश बनला आहे. पहा दुसरा आणि तिसरा फोटो.

उंच उंच सुळके ज्यावर चढून जाणे सराईत गिर्यारोहकांनाही जमणार नाही, उभे कडे पोखरून झालेल्या गुहा, थक्क करून टाकणारे दगडाचे विविध आकार, अश्या ह्या प्रदेशात सायमनने आपला मठ स्थापला.

आज Monk Valley नावाच्या ह्या ठिकाणी टर्कीला भेट देणाऱ्या प्रवाशांची जरी गर्दी दिसली तरी, सायमनने मात्र मुद्दाम येथे वाकडी वाट करून कोणीही यायची मुळीच शक्यता नाही, म्हणून इथे आपला पडावं टाकला होता. आणि जरी त्याच्या शिष्यांनी एका कपारीतील नैसर्गिक गुहांत मठ स्थापला असला (पाहा चौथा फोटो)

तरी तो स्वतः मात्र ह्या पाचव्या फोटो सारख्या एका उंच सुळक्यावर मचाण बांधून राहिला. 

अर्थात ह्यात मजा अशी आहे की "चमत्कारांपासून" आपली सुटका करून घेण्यासाठी तो अलेप्पोहून पळून जिथे आला, तो कपाडोकियाचा परिसरच एक त्याने स्वतः करून दाखविलेल्या सर्व चमत्कारांपेक्षा मोठा निसर्गाचा चमत्कार आहे. पाहा सहाव्या फोटोतील हे कातळ शिल्प.  - कदाचित मठातील दूध चोरून पिणाऱ्या मांजराला सायमन बाबाने शाप देऊन त्याची अशी शिळा करून ठेवली असेल !!! 

ह्या निसर्गाच्या कलाकृतींना यशस्वी आव्हान देईल असा मानवी स्थापत्याचा आविष्कार आपल्याला दिसतो केमाक्ली सारख्या जमिनीखाली बांधलेल्या  शहरात. त्याला भेट देऊ आपण ह्या पुढच्या भागात. 

त्सिंगीची असिधारा यात्रा

आपल्या पुराणांतील अनेक व्रत-वैकल्यांपैकी पाळायला सर्वात कठीण व्रतांचं वर्णन “असिधाराव्रत” असं केलं जातं. “असिधाराव्रत” म्हणजे शब्दशः - तलवारीच्या धारेवर चालण्या एव्हढं कठीण व्रत! 

“त्सिंगी” ह्या मालागासे (मादागास्कर मधील लोकांच्या) भाषेतील शब्दाचा अर्थही सुरीच्या (किंवा करवतीच्या) धारेचं क्षेत्र असाच काहीसा आहे. त्सिंगीला जाण्याची वाट सुरु होते बेकोपका ह्या मादागास्कर मधील गावाजवळील मानाम्बोलो नदीच्या उत्तर किनाऱ्यापासून. ती वाटही अशीच सर्वत्र पसरलेल्या तलवारीसारख्या धारदार चुनखडीच्या दगडांच्या पात्यांमधून जात असल्यामुळे, तिथे जाणं हे एखादं “असिधाराव्रत” पाळण्या सारखंच आहे. 

चुनखडीच्या उंच कडेकपारी कापत जाणारी संत्र्याच्या रसासारख्या नारिंगी रंगाची मानाम्बोलो नदी आणि त्या कपारींत पाण्याने धुपून तयार झालेल्या चित्रविचित्र गुहा हा ही एक अजब चमत्कार आहे पण त्याबद्दल पुन्हा कधीतरी (आज फक्त हा एक वानगी दाखल फोटो - पहिला). 

ज्या खोल खिंडीतून नदी वहात बेकोपकाकडे येते त्याच्याच वरील कडेकपारींमध्ये त्सिंगीचं हे उभारलेल्या सुऱ्यांचं शेत साडेतीन लाख एकर क्षेत्रामध्ये पसरलेलं आहे. सुमारे वीस कोटी वर्षांपूर्वी त्सिंगी बनवायला निसर्गाने सुरुवात केली असावी. प्रथम समुद्रतळावर मृत सागरी जीवांच्या अवशेषातील कॅल्शिअमची संयुगे जमून limestone (चुनखडीचा दगड) चा थर निर्माण झाला. तदनंतरच्या भूगर्भातील उलथापालथीमुळे हे चुनखडीचे डोंगर पाण्याच्या शेकडो, हजारो फूट वर आले. शतकानुशतकांच्या पावसाच्या धारांनी कातून त्यातील सर्वात कठीण भागाचे उंच उंच अणकुचीदार सुळके शिल्लक ठेवले. त्याच बरोबर जमीनच्या पृष्ठभागावर वाहणाऱ्या नदी-नाले-झऱ्यांनी ह्या डोंगरांचा पाया पोखरून त्यांच्या गर्भात विस्तीर्ण गुहा खोदल्या. एकाच वेळी दोन्ही बाजूने होणाऱ्या ह्या निसर्गाच्या खोदकामामुळे बहुतेक गुहांची छतं विच्छिन्न होऊन उभारलेल्या भाल्याच्या फाळासारखे किंवा करवतीच्या पात्यासारखे त्यांचे तुकडे मात्र शिल्लक राहिले. हेच आजचं त्सिंगी! 

मात्र हे अद्भुत पाहायला जावं लागतं, त्सिंगीच्या माथ्यावर - जिथून दूरवर पसरलेलं हे निसर्गशिल्पाचं रौद्र नीट निरखत येतं. माथ्यावर जाणाऱ्या वाटेची सुरुवात होते एका दरडीतील (दुसरा फोटो) चिंचोळ्या फटीपासून.

तुम्ही जर Lord of the Rings : Return of the King हा गाजलेला सिनेमा पहिला असेल तर त्यात सिनेमाचा हिरो अरागॉर्न ज्या पिशाच्च्यांच्या वाटेने (Paths of the Dead) जातो, त्याचा दरवाजा हुबेहूब त्सिंगीच्या ह्या वाटेसारखाच दिसतो! अर्थात अरागॉर्नला जसा भूत-पिशाच्च्यांच्या सेनेशी सामना करावा लागला तसं काही चित्तथरारक आमच्या वाटेला आलं नाही. 

पण आमची वाटही प्रसंगी अभिमन्यूच्या चक्रव्यूहासारखी फसवी मात्र होती. एकतर अतिशय चिंचोळी - काही ठिकाणी तर इतकी, की माझी शरीरयष्टी जरी तशी बारीकातच जमा होणारी असली (अर्थात माझ्या बायकोचं ह्याबद्दल दुमत आहे - पण ते सोडा) तरी पाठीवरील बॅकपॅक डोक्यावर धरून खेकड्यासारखं तिरकं तिरकं किंवा काही ठिकाणी कंबर काटकोनात दुमडून वाकलेल्या आजीबाई सारखं चालावं किंवा चक्क रांगावं लागत होतं. पहा पुढचे दोन फोटो. 

दोन्ही बाजूला उंच उभे कडे असल्यामुळे (पहा पाचवा फोटो) झापड बांधलेल्या बैलासारखं फक्त नाकासमोरचं तेवढं दिसत होतं. त्यामुळे आपण नक्की कुठे चाललो आहोत, आपल्या इष्ट दिशेने काही प्रगती करत आहोत की एकाच वर्तुळात चकवा लागून गोल फिरतो आहोत हे सांगणं कठीण होतं. 

त्यात पुन्हा चालताना पायाखालच्या वाटेवरचं लक्ष धळून चालणार नव्हतं. कारण, वरवर चढत जाणाऱ्या ह्या वाटेच्या दोन्ही बाजूला धारदार कपारी होत्या, आणि खाली वाटेच्या तळात करवतीच्या पात्यासारख्या आकाराच्या शिळा पसरलेल्या होत्या. पाय अडखळून खाली पडलं तर डोकं आपटून फुटण्याआधी शिरच्छेदच व्हायची शक्यता जास्त होती. आणि पडू नये म्हणून शेजारच्या कपारीवर हात ठेवून आधार घेतला तर शाहिस्तेखानासारखी बोटंच कापली जायची भीती होती. 

मात्र त्सिंगी नॅशनल पार्कच्या कर्मचाऱ्यांनी ही वाट शक्य तेवढी सुरक्षित करण्यासाठी खूप कष्ट घेतले आहेत त्याची वाखाणणी करायलाच हवी - दिशादर्शक खुणा, फार अवघड जागी चढायला मदत व्हावी म्हणून बांधलेल्या दोऱ्या, अगदीच अशक्य दरी असेल तेथे ओलांडायला टाकलेल्या फळ्या आणि सर्व काही वापरण्याजोग्या अवस्थेत! 

आमच्या वाटाड्याच्या पावलावर पाऊल टाकत जेंव्हा आम्ही त्सिंगीचा माथा गाठला तेंव्हा समोर पसरलेला उभ्या भाल्याच्या फाळांचा सागर मात्र तिथपर्यंत पोचण्यासाठी केलेल्या सर्व कष्टाचं सार्थक करणारा होता - शब्दशः Breathtaking: वरचा श्वास वरती आणि खालचा श्वास खाली राहील असा. पाहा शेवटचे 3 फोटो. 

नैसर्गिकरीत्या बनलेली, थक्क करणारी कातळ-शिल्प (Stalactites, Stalagmites) मी ह्या पूर्वीही अनेक ठिकाणी पहिली आहेत, विशेषतः जिथे limestone किंवा तत्सम Calcite ह्या खनिजाचं प्रमाण अधिक असलेले खडक प्रामुख्याने असतात अशा ठिकाणी ही निसर्गनिर्मित शिल्प अनेकदा आढळतात. उदहरणार्थ आपल्या अंदमान मधील बाराटांग बेटावरील गुहा किंवा विएतनाम मधील हालोंग बे मधील बेटांवरील गुहा. पण त्सिंगी सारखा भूप्रदेश मात्र मी तरी कधीच पहिला नव्हता.