विसरलेले समाज - २ : टुलोर

 चिले देशातील अटाकामा असा प्रदेश आहे जिथे अनेक ठिकाणी गेल्या ५०० वर्षात पाऊसच पडलेला नाही. आणि जेथे पडतो तेथेही संपूर्ण वर्षभरात सरासरी फक्त १०-१५ मि.मी. एव्हढाच पडतो. सहारा सारख्या वाळवंटातही अटाकामापेक्षा दसपट अधिक पाऊस पडतो. पण अश्या ह्या रखरखाटात सुद्धा जीवन आपला पाय रोवून राहिलेलं आढळतं. ५०० हून अधिक जातीच्या वनस्पती, आणि त्यांच्या आधाराने जगणारे  ग्वानाको आणि वायकुनिया सारखे शाकाहारी प्राणी, टोळ, फुलपाखरं, गांधीलमाशांसारखे कीटक, त्यांच्यावर जगणारे विविध पक्षी, आणि कोल्ह्यासारखे शिकारी प्राणी अशी एक संपूर्ण जीवन-साखळीच पिढ्यानु-पिढ्या ह्या वैराण वाळवंटात नांदते आहे. अर्थातच ह्या जीवन साखळीत सर्वात वरच्या स्थानावर मनुष्य प्राणीही आलाच.

आज अस्तित्वात असलेले जे १० विविध मानवी समुदाय चिले देशातील मूळ रहिवासी मानले जातात, त्यातील अटाकामेनो किंवा लिकान अंताई वंशाचे लोकं आज सध्या जिथे सान पेद्रो द अटाकामा हे शहर आहे त्या परिसरात राहतात. मात्र ह्या अटाकामेनो समाजाचा ज्ञात इतिहास ख्रिस्तोत्तर ७व्या /८व्या शतकांपर्यंतच जातो, म्हणजे ह्या भागातील प्रसिद्ध टिवानाकू साम्राज्याच्या सुवर्णकाळापर्यंत. आणि अटाकामेनो संस्कृतीच्या इतिहासात ह्या टिवानाकूच्या प्रभावाच्या स्पष्ट खुणा आजही दिसतात. पण मग ख्रिस्तपूर्व सु. ८००० (अटाकामा मधील मानवी वास्तव्याच्या पहिल्या खुणांचा काळ) ते  टिवानाकू ह्या मधल्या काळात इथे काय घडलं?

 

मी मुळात अटाकामामध्ये गेलो होतो ते एका संपूर्णपणे वेगळ्या प्रदेशातील कधी न अनुभवलेला निसर्ग पाहायला - मून व्हॅली, तातिओ गायझर, रेनबो माउंटन सारखे, आपण चंद्र किंवा मंगळासारख्या परग्रहावरच आहो की काय असं भासविणारे भूप्रदेश (पहा पहिला फोटो - अटाकामाच्या वाळवंटातील काही दृश्यं) पाहून परतताना आमचा वाटाड्या आम्हाला मून व्हॅली जवळच टुलोर गावाजवळील पुरातन भग्नावषेशांकडे घेऊन गेला. आणि निसर्गयात्रे बरोबरच एक वेगळीच सांस्कृतिक सफरही पदरी पडली.

मून व्हॅली नजीकच्या आजच्या वैराण वाळवंटात १० हजार वर्षांपूर्वी मात्र फार वेगळी परिस्थिती होती. सान पेद्रो आणि वियामा नद्यांमुळे येथे निर्माण झालेल्या ओऍसिस सारख्या भागात प्राचीन मानवी टोळ्यांनी आपली भटकी/शिकारी (hunter-gatherer) जीवनशैली त्यागून एका जागी स्थिर राहून शेतीवर जगण्याचा मार्ग स्वीकारला. सुमारे ८ ते ९ हजार वर्षांपूर्वी रानटी मका दक्षिण मेक्सिकोमध्ये माणसाळवला (domesticated) गेला आणि पुढील काही शतकात अँडीज पर्वतराजीच्या आश्रयाने राहणाऱ्या टुलोर सारख्या अनेक समाजाचं मुख्य पीक बनला (आजमितीला ह्या भागात ५५ वेगवेगळ्या जातीचे मके पिकतात!). ह्या शिवाय एतद्देशीय उंटसदृश वंशातील (Camelids) रानटी प्रजाती माणसाळवून त्यांचा शेतीसाठी (किंवा त्यांच्या मांसाचा आणि दुधाचा आपल्या आहारात) उपयोगही टुलोर समाजाने केला असावा. आज दक्षिण अमेरिकेत दिसणारे लामा, किंवा वायकुनिया सारखे प्राणी त्यांचेच सध्याचे वंशज.

 

टुलोरच्या अवशेषांचं सर्वप्रथम नजरेत भरणारं वैशिष्ठय म्हणजे, त्यांची स्थापत्य-शैली. ह्या आधीही मी अनेक प्राचीन संस्कृतींचे अवशेष पहिले होते - भारतातील धोलावीरा/लोथल, कंबोडियामधील ख्मेर साम्राज्य, ईजिप्त, सँटोरिनी बेटावरील अक्रोटीरी, अगदी दक्षिण अमेरिकेतीलही नाझका, चावीन, वारी, टिवानाकू सारखे अनेक. पण असं, जिथे वर्तुळ हा एकच आकृतिबंध वापरून बांधलेलं सर्व काही आहे - घरं, धान्य साठविण्याची वखार, सभागृह सर्वकाही वर्तुळाकृती, मी कधीच पाहिलं नव्हतं. 

साबणाचं पाणी खळबळून त्यावर भरपूर सारा फेस काढल्यावर त्या फेसात जसा एकमेकाला चिकटलेल्या वेगवेगळ्या मापाच्या पण फक्त वर्तुळाकृती बुडबुड्यांचा समूह दिसेल अगदी तसंच हे गाव दिसत असलं पाहिजे. 

पहा दुसरा फोटो (मी काढलेला) आणि  तिसरा, ह्या गावाच्या नकाशाचा फोटो (ह्याठिकाणी उत्खनन करणाऱ्या शात्रज्ञांनी बनविलेला). पण हे गाव नांदतं असताना कसं दिसत असेल? पहा चौथा फोटो, उत्खननात सापडलेल्या भग्नावशेषांचा वापर करून बनविलेल्या घरांच्या प्रतिकृतीचा. तिसरा (नकाशाचा) आणि हा चौथा फोटो जर एकत्रित निरखून पहिला तर येथील स्थापत्याचं आणखी एक वैशिष्ठय तुमच्या लक्षात येईल - गावातील बहुतेक इमारती, आच्छादित बोळकांड्यानी एकमेकाला थेट जोडलेल्या होत्या. आपल्या घरातून गावाच्या चावडीवर जायचं असेल तर घराबाहेर रस्त्यावर जायला नको! ह्या बोळकांड्या वापरून शेजाऱ्यांच्या घरातून थेट जायचं!

 

संपूर्ण गावही उंच तटबंदीने वेढलेलं असणार. मात्र ही तटबंदी वायव्येकडील वाळवंटावरून वाहत येणाऱ्या वावधुळीपासून गावाचं संरक्षण करण्याकरिता बांधलेली असावी. कारण ह्या प्रदेशात ज्यांच्यापासून संरक्षणाची गरज भासावी असे कुठलेही हिंस्र प्राणी कधीच नव्हते.

 

एकूणच टुलोरचं स्थापत्य आणि बांधकामाचं तंत्र (मातीच्या विटा आणि घुमट (Self-Supporting vaults)) पाहून एक अंदाज असा आहे की बोलिव्हियातील ओरुरो विभागातील वांकारानी टोळ्या सुमारे ख्रिस्तपूर्व ५ - ६व्या शतकात टुलोर येथे स्थलांतरीत झाल्या असाव्या. कारण त्यांच्याही घरं /गावांची रचना टुलोरशी मिळतीजुळती होती - आजही ओरुरो प्रांतात ग्रामीण भागात अश्या प्रकारची घरं दिसतात.

टुलोर मध्ये साधारण ख्रिस्तपूर्व ४०० ते ख्रिस्तोत्तर २०० वर्षांपर्यंत वस्ती असावी असं आजपर्यंत मिळालेल्या अवशेषांवरून वाटतं. पण त्यावरून ह्या समाजाबद्दल - त्यांच्या चालीरीती, तंत्रज्ञान, धर्मविचार, राजकीय संस्था अश्या कुठलीही बाबतीत नक्की अनुमान काढता येत नाही. उत्तम दर्जाच्या कुंभारकामाचे नमुने ह्या अवशेषांत मिळाले आहेत (पहा पाचवा फोटो), तसंच दगडांपासून बनविलेली अवजारं - धान्य दळायची जाती, जमीन खणायची फावडी, सुऱ्या इत्यादी जरी मिळाली असली तरी धातूच्या वस्तू बनविण्याची कला त्यांना कितपत अवगत होती ते नक्की सांगता येत नाही. मिळालेल्या काही थडग्यातील अवशेषांवरून मुद्दाम कृत्रिम रित्या (उदाहरणार्थ, डोक्याच्या दोन्ही बाजूला कायम घट्ट फळ्या बांधून) डोक्याच्या कवटीचा आकार निमुळता बनवण्याची पद्धत प्रचलित होती असं दिसतं. मात्र ह्या मागे काही धार्मिक कारण होतं की काही सौन्दर्य विचार होता (जसं ब्रह्मदेशातील काही आदिवासी समाजात स्त्रियांची मान मुद्दाम धातूच्या कड्या लहानपणापासून घालून लांब केली जात असे) ते सांगता येत नाही. 

येथे सापडलेल्या वस्तू (उदाहरणार्थ ऑब्सिडीयन किंवा मॅलाकाइट सारख्या ह्या परिसरात न मिळणाऱ्या दगडांच्या वस्तू, धातूची अवजारे, टुलोरच्या कुंभारकामा पेक्षा वेगळे तंत्र वापरून केल्यासारखी वाटणारी भांडी इ.) पाहून येथील उत्खनन करणाऱ्या शात्रज्ञांच्या मते टुलोरकरांचा व्यापारी/सामाजिक संबंध चिलेचा समुद्रकिनारा, बोलिव्हियातील पठारं किंवा अँडीज पर्वतराजी पलीकडला आजचा अर्जेन्टिना अशा दूर दूर च्या समाजांशी असला पाहिजे.

साधारण ख्रिस्तोत्तर २०० च्या सुमारास  सान पेद्रो नदीचा मार्ग झपाट्याने बदलत गेला आणि त्यामुळे येथे पाण्याचं दुर्भिक्ष निर्माण होऊन, तसंच वायव्येला पूर्वीपासूनच असलेल्या वाळवंटाचं आक्रमण वाढून हा सारा परिसर बहुधा शेतीला आणि म्हणून मनुष्य वस्तीला निकामी झाला असावा. प्रचलित समजुतीनुसार येथील समाज येथून परागंदा होऊन दुसरी कडे स्थायिक झाला आणि आजचा अटाकामेनो समाज हे त्यांचेच वंशज आहेत. 

मात्र १९५६ साली रेव्ह. गस्टावो ल पेज ह्या पुरातत्वशास्त्रज्ञाने टुलोरचे अवशेष शोधून काढेपर्यंत, ह्या पूर्वसूरींची स्मृती पूर्णपणे पुसून गेली होती!

प्रत्यक्ष भेटीत स्थानिकांकडून जे मी ऐकलं त्याला पूरक म्हणून ज्या दोन शोधनिबंधांचा मी मुख्यतः आधार हे लिहिण्यासाठी घेतला त्यांच्या  links खाली दिल्या आहेत. त्यातील पहिला स्पॅनिश भाषेत असल्यामुळे वाचण्या आधी तुम्हाला Google Translate च्या मदतीने त्याचं इंग्रजीत भाषांतर करून घ्यावं लागेल.

1. http://www.chungara.cl/Vols/1986/Vol16-17/Tulor_posibilidades_y_limitaciones_de_un_ecosistema.pdf

2.   http://www.chungara.cl/Vols/2010/Vol42-2/02-NUNEZ-CHUNGARA-42-2.pdf