तातारस्तान

 

चार वर्षांपूर्वी मी सायबेरियातील इर्कुतस्क पासून पश्चिमेला सेंट पीटर्सबर्ग पर्यंत रेल्वेने रशिया पालथा घातला. रोज रात्री गाडीत बसायचं आणि सकाळी ज्या गावात गाडी पोचेल तिथे उतरून गाव बघायचं. सर्व रशिया म्हणजे एक एकसंध समाज, एक भाषा, एक धर्म, एकच संस्कृती – बोल्शोय थिएटर, बॅले कंपन्या, चेकोवस्कीचं संगीत,दोस्तोयेव्हस्कीच्या कादंबऱ्या अशी काहीशी माझी भाबडी समजूत होती. युरोपात फिरताना बहुतांश देशात असंच एकसंधतेचं चित्र दिसतं. परंतु ह्या सुमारे साडेपाच हजार किमी प्रवासात जागोजाग दिसणारं सांस्कृतिक वैविध्य मात्र मला पूर्ण अनपेक्षित होतं. हा सायबेरिया ते रशिया असा प्रवास करताना जे वेगवेगळे समाज त्यांच्या वैशिष्ठ्यांमुळे लक्षात राहिले त्यांच्या बद्दल थोडंस ह्या आणि ह्यापुढच्या लेखांत.

कझान क्षितिजरेखा - तातारस्तानची राजधानी

“तातार” हा शब्द मी पहील्यांदा वाचला तो पन्नास वर्षांपूर्वी भा.रा.भागवतांच्या “हिम्मतवान जासूद” ह्या पुस्तकात. जुल्स व्हर्नच्या “मायकेल स्ट्रोगॉफ” ह्या कादंबरीचा हा मराठी अनुवाद होता. त्या पुस्तकातील तातार लोकांचं चित्र हे दुष्ट, क्रूर, दरोडेखोर, कारण नसताना निष्पाप लोकांचे हाल हाल करून त्यांचा बळी घेणारे नराधम असं काहीसं रेखाटलेलं होतं. एकूणच मध्ययुगीन युरोपियन लोकांच्या मते सुसंकृतपणाचा मक्ता फक्त त्यांचाच होता आणि जगातील सर्व इतर समाज हे रानटी, हिंसक आणि मागासलेले होते. तातार लोकांची गणतीही ह्या “रानटी” जमातींमध्ये केली जायची. कारण १३ व्या  शतकात मध्यपूर्व आणि मध्य युरोप आपल्या पायदळी तुडवणाऱ्या चेंगीज खानाच्या मंगोल साम्राज्याचे ते पुत्रपौत्र आहेत अशी समजूत होती. ह्या समजुतीत जरी थोडं तथ्य असलं तरी तातार समाजाची मुळे बहुतांशानी युरोपिअनच होती. १० व्या शतकाआधीपासून वोल्गा नदीच्या काठी जिथे आजचं तातारस्तान राज्य आहे त्या भागात बुल्गार टोळ्यांची समृद्ध आणि श्रीमंत, प्रामुख्याने व्यापार करणारी वसाहत होती.

 जुन्या कझान गावाची क्षितिजरेखा

मात्र १३ व्या शतकात चेंगीज खानाचा सेनापती बाटू खान ह्याच्या सैन्याने ती पूर्णपणे उद्ध्वस्त केली. ही मंगोल टोळधाड परतून गेल्यावर मागे राहिलेले मंगोल, त्यांनी केलेल्या संहारातून वाचलेले बुल्गार, तसेच ह्या बुल्गारांच्या जळणाऱ्या चितांवर आपल्याही पोळ्या भाजून घेण्यासाठी उत्तरेकडे आलेल्या तुर्की टोळ्या, ह्यांच्या मिश्रणातून येथील रहिवाश्यांची तातार ही एक नवी ओळख निर्माण झाली. येथील मूळच्या बुल्गार लोकांनी १० व्या शतकातच इस्लामचा स्वीकार केला होता. त्यात तुर्की आणि मंगोल प्रथा मिसळून एक वेगळी स्वतंत्र संस्कृतीच बनली.             

कुल शरीफ मस्जिद

 

                          

चर्च ऑफ अनन्सिएशन

तातार समाजाचा ह्यापुढील प्रवासही खडतरच राहिला. १५ व्या शतकात चेंगीज खानाचा नातू तिमुरच्या वंशजांनी पुन्हा एकदा त्याचं शिरकाण केलं आणि कझानच्या खनेतीची सत्ता येथे प्रस्थापित झाली. जेमतेम काही दशकं जनजीवन पुन्हा सुरळीत होण्यात गेली असतील नसतील, तोवर रशियन सम्राट इव्हान (Ivan the Terrible) याने तातारस्तान उद्ध्वस्त केलं.

मंत्रालयाची इमारत

 

चेंगीज खानच्या मंगोल सैन्याला सुद्धा अगदी मवाळ म्हणावं असा हिंसाचार आणि अत्याचार इव्हानच्या युरोपियन फौजांनी येथे केले. अगदी अठराव्या शतकापर्यंत रशियन सत्तेविरुद्ध वारंवार होणारी बंडाळी आणि ती थांबविण्यासाठी होणारी  दडपशाही ह्यामुळे इथलं सामान्य जीवन कायम धकाधकीचच राहिलं. आणि दुष्काळात तेरावा महिना यावा तसं १९१७ साली रशियात झालेल्या राज्यक्रांतीमध्ये तातारस्तान, राजनिष्ठ आणि क्रांतिकारी कम्युनिस्ट ह्या दोन्ही फौजांच्या आपापसात झालेल्या झगड्यात चिरडलं गेलं. कम्युनिस्ट राजवट रशियात असेपर्यंत तातार समाजाची मुस्कटदाबी मागील पानावरून पुढे, अशी चालूच राहिली. त्यांची भाषा, धर्मविधी यावर बंधने घालून त्यांना “रशियन” बनविण्याचा सतत प्रयत्न चालू राहिला.

कझान कम्युनिटी सेंटर (येथे एका वेळी १०० लग्न समारंभ होवू शकतील अशी सोय आहे!!)

 

मात्र स्वतःच्याच राखेतून पुन्हा जन्म घेणाऱ्या फिनिक्स पक्ष्याप्रमाणे तातारस्तान ह्या प्रत्येक संकटातून उठून पुन्हा पुन्हा भरभराटीला येत राहिलं. आज तातारस्तान रशियातील सर्वात समृद्ध, उद्योगप्रधान आणि श्रीमंत राज्य गणलं जातं. त्याची राजधानी कझान ही तर मी पाहिलेल्या जगातील सर्वात सुंदर शहरांमधील एक आहे.