Golden Stupa on the Dune

In Myanmar, no matter where you look, the skyline will be dotted with the tall spires of temples and pagodas. A city like Bagan (the capital city of the Pagan empire) boasts of  more than 10000 temples which have been built there during the golden age of the Pagan empire. And although many of them lie in utter ruins today, the Bagan horizon is dominated by these steeples piercing the skies everywhere you look. 

The pagoda that became the benchmark model which got replicated and used for all these thousands of pagodas built all over Myanmar subsequently, also stands in Bagan - The Shwezigon Zedi (or the Golden Stupa on the Dune). 

King Anawrahta, the founder of the Pagan empire started constructing Shwezigon. He wanted to build a Stupa in the image of the Mahabodhi temple in Bodh Gaya in India (as it appeared in the 11th century) but it was his son Kyansittha who completed the construction (if you recall my earlier article, Kyansittha also built the Ananda Temple). And the final structure turned out to borrow as much from the Mahabodhi architecture as from the local Mon culture and style. 

Just as an aside Shwezigon is a Pagoda (Or Stupa - and I will use both terms interchangeably) while Ananda is a temple - and the basic difference between the two is - Pagodas have a solid central core in which usually some holy relic is buried, whereas temples have a central sanctum (or multiple sanctums as in case of the Ananda Temple) containing usually the statues of Buddha. Of course Stupas also can and usually do contain statues but they are outside the core containing the holy relic. 

Shwezigon is believed to contain (or to be precise believed to have contained because during the last restoration project they were not found and are presumed stolen) pieces of Gautam Buddha's collar bone, frontal bone and a tooth. And according to the local legend, it is the frontal bone that decided the location where the pagoda stands today. King Anawrahta put that piece of bone on the back of a white elephant and let the elephant roam freely in Bagan. After a while it stopped on top of a dune and the king decided to build Shwezigon on that dune. In the style of those days, the central pyramid of the pagoda was covered with gold (or gold colored - one does not know for sure which) plates - that's why the name Shwezigon Zedi - Golden Pagoda on the Dune! 

If you travel through South-East Asia (and even Tibet) you will find that like Shwezigon, many pagodas claim to contain body parts of historical, holy people - revered Monks, Saints, Sages and Gurus (including Gautam Buddha himself). And I have always had this grisly feeling in the pit of my stomach on hearing what the pagoda contains. If it is something like hair or tooth, at least it is possible that these fell off some holy person's body as a normal occurrence and were preserved by the disciples of that person. But Collar bone? Thigh bone? piece of the skull???? Such parts could not have been obtained without dismembering the dead body of the "holy" person concerned. How could any one do that? It sounds so ghoulish that after the head monk or a revered Saint (or Gautam Buddha himself) died his disciples cut his body and divided his bones among themselves to be buried in stupas to be built in the future! Like a bunch of dacoits dividing the loot after a robbery! 

But let's leave that morbid vision aside for the moment. Because Shwezigon Zedi, now almost fully restored to its former glory, is a magnificent spectacle to behold! 

Like almost every one of the 10000 holy structures in Bagan Shwezigon too was devasted by repeated earthquakes and neglect - especially during the colonial period and has been repeatedly reconstructed. But much of the core structure is the original construction. 

The Conical pyramid consists of 5 steeply rising square terraces which lead to the central dome. There are steps in the four cardinal directions to go to the top terrace and on the steps and the terrace there are inscriptions describing Buddha's life or teachings. On the 4 corners of the top terrace you find exact miniature replicas of the whole Stupa, what we might now call an example of "Fractal" geometry! I am NOT claiming that a thousand years ago King Kyansittha's architects knew fractal geometry or Mandlebrot sets - certainly not. But as an architectural element, the use of self similar structures to decorate the Pagoda is certainly interesting!

There is one other very interesting feature in the Pagoda. On the outer side of the Pagoda, there is a carved wooden stature of Thagyamin the king of "Nats" and 37 statues of the Nats. "Nats" are god-like spirits which are venerated in Myanmar and although they are strictly not part of the Buddhist pantheon (strictly speaking there is no God in Buddhism. Buddha never preached worshiping anyone or anything including himself)! Some say that this is one of those extremely rare relics of Hindu influence dating back to the days before Theravada Buddhism became the common religion in Myanmar. The Nats are derived from the Hindu panoply of gods and  Thagyamin is Indra, the king of Hindu gods! 

But legends, theology and matters of faith aside Shwezigon Zedi is truly magnificent, right from the point where you enter the outer enclosure. You are greeted by these huge Chinthes or stylized lion figures which you will find at most places of worship in Myanmar as the guardians. 

And besides the imposing golden pagoda which you saw above, there are minor shrines around the courtyard - see the building on the right.  And I say "minor" only in relation to the size of the main pagoda. 

The wooden carvings on their lintels, roofs, doorways, pinnacles and supporting pillars are exquisitely intricate and eye-catchingly colorful. 

All these beautiful objects you see including the golden spires in the pictures below are completely made of Burma teak wood and perhaps several centuries old! 

They have been newly painted of course. You can see the old color in the photo on the left - see the bottom railing which has yet not been painted golden! 

The Pagoda also contains four wooden carved  images of a Standing Buddha. And as usual each represents a different buddha - Kakusandha, Konagamana, Kassapa and Gautam Buddha respectively. 

After going through this I am wondering why I never showed these photos or shared this story with anyone else, while I was writing about other wonders discovered during my travel through Myanmar. Looks like at that time I was more focused on the intriguing ruins around Lake Inle or in Bagan and didn't give a thought to some of the restored and functioning temples/pagodas. But now that I look back there are several more such monuments built centuries ago but painstakingly restored to how they must have appeared during the golden age of the ancient kingdoms of Myanmar that are worth writing about. 

So brace for a few more posts like this!!! 

Ananda - The Temple of Eternal Bliss

Myanmar has always intrigued me considerably. For one thing - despite being right next door, it has been nearly inaccessible most of the time because of the constant political turmoil and bloodshed which has been Myanmar's unfortunate destiny for the past 7-8 decades. Secondly, we learn nothing about it at all in our standard history/geography lessons in school. About the only thing I knew about it was (a) Myanmar's last king was exiled and kept in Ratnagiri in Maharashtra by the British and (b) Lokmanya Tilak was sent to the prison in Mandalay on charges of sedition against the British empire!

I was therefore fortunate to have found a small window of relative peace and political stability which enabled me to travel through this beautiful country with rich culture and lovely people.

I am going to start writing about and post photos of Myanmar once again. I posted a couple of stories and photos of interesting places like Lake Inle, the ruins of Indein village or Bagan etc. immediately after my trip through Myanmar 5 years ago.

But somehow never got around to describing some of the truly magnificent monuments - many of which lie in utter ruins today, partly because of the inevitable ravages of time but more so because of devasting earthquakes (in 1975 and again in 2016).

Most of South-East Asia has been deeply influenced by Indian culture for thousands of years and much of it became Buddhist ultimately even in regions where primarily Hindu empires like Majapahit or Khmer ruled initially. And of course some parts converted to Islam later like Malaysia or Indonesia. But influences of hindu epics, legends and myths (and sometimes even rituals) like Ramayana and Mahabharata or Stories from the Puranas can be felt even today and even by a casual visitor like me in day-to-day life in most parts (even in Muslim countries like Indonesia) - whether it's in local names, local myths, traditional arts and crafts or local rituals.

Surprisingly - although the nearest of them all to India. in Myanmar I did not not notice even the smallest trace of Hindu mythology in local folklore. It appears to be a thoroughly devout Theravada Buddhist society from its deepest roots to the outermost boundaries. Jataka tales rule folklore more than Ramayana (unlike its neighbors)! and even the most ancient ruins show completely Buddhist inspirations whereas even in distant Vietnam you find ruins of Shiva temples dating back to the Cham (or Champa) period. Of course this is arising from a casual visitor's limited exposure to the local culture - experts may know otherwise.

Why this total absence of any signs of Hindu influence I don't know! (To be sure there is one Vishnu temple still surviving in the ruins of Bagan but it was built for a specific purpose and not because it was part of the local society's usual requirement - I have written about it sometime back).

Anyway, all this came to my mind when I was browsing through my old photos of a beautiful temple in Bagan called Ananda temple!

Somehow I never got around to sharing the wonders of the Ananda temple - although it is one of the most important, the best restored, the most beautiful and with a unique architecture like no other, amongst the major temples of Myanmar.

Ananda temple is located in the region of Bagan - the seat of one of the most powerful empires which is credited to have unified much of the region we today call Myanmar under a single ruler. Starting from a small city state called Sri Ksetra in the 2nd century, in the 11th century King Anawratha - the most illustrious of the Bagan rulers, created the Pagan (or Bagan) empire that was to rule for the next 250 years. Most of the truly impressive monuments, arts and crafts, the signs of which you can see in the ruins of Indein or Bagan like Htlomilno or Sulamani temples, or in the glory of restored temples/pagodas like Shwe Zingon Zedi, were created during the Pagan/Bagan period.

Ananda temple too is one of them. This was built by King Kyanzittha (a son of Anawratha). According to the local legend 8 Indian monks fleeing from the Ghaznavids raids in India at that time reached Kyanzittha's court. And with their divine powers showed him a vision of a Buddhist temple in "Nandamula Caves" in India (where exactly this might be has not been established). The king was so impressed, he ordered the creation of a temple in the likeness of the vision he "saw".

So the architecture of the temple had to create the illusion of being inside a cave. How successfully that has been created has to be experienced. The temple is laid out as a Cross of 4 equal length arms. The area at the cross over of the broad arms has a path circling around a solid sqaure core. There is no single sanctum sanctorum. The central solid core has 4 niches carved into it - facing the four cardinal directions each containing a (different) colossal Buddha image standing on a lotus pedestal. Those niches and the window-less "parikrama" pathway create a perfect illusion of being inside a massive cave.

The four Buddhas are carved out of Burma Teak wood and two of them are believed to be original (Now isn't that a wonder in itself, a wooden object that has lasted for more than a 1000 years!). The other two were recreated to replace damage caused to the original by an accidental fire in the 18th century - you can see that the sculpting styles of these are noticeably different compared to the original.

The four images represent 4 different Buddhas (in Theravada Buddhism there are many Buddhas - the one born in Lumbini whom we usually call the founder of Buddhism - Gautam Buddha being termed as Sakyamuni) - Kassapa (Kashyap), Kakusandha, Konagamana (Kanakamuni), Sakyamuni (Gautam Buddha).

Most impressive are the carved terra-cotta panels and paintings which cover almost every square inch of the walls of the "walkway cavern" as well the prayer halls around it. These depict Jataka tales, scenes from the Buddhas life etc.

The photos below would give you some fleeting glimpses of the majesty of Ananda temple but there is no substitute to actually being there and walking through it.

Lastly, there is no unanimity about why it is called "Ananda" temple. Some say it was originally called "Anantpinya" temple meaning Temple of Infinite Wisdom, which got distorted to Ananda. Some say, it is named after one of the principle disciples of Gautam Buddha called Ananda (such a person really did exist), some say it is actually meant to mean the Temple of Eternal Bliss (Thus Ananda) - a concept that is one of the founding principles of Buddhism itself!

Anyway for a visitor like me - I certainly did not acquire "infinite wisdom" but without question, at least while witnessing this magnificent work of art, fleetingly experienced the "Bliss" which Buddhism talks about. What more can one ask for?

कामुकतेपलीकडले खजुराहो

कोव्हिडचा आलेख बऱ्यापैकी उतरणीला लागलेला पाहून मध्यप्रदेशात पन्ना टायगर रिझर्व्हला भेट देऊन प्राणी/पक्षी निरीक्षणाचा बेत आम्ही आखला होता. पन्ना पासून खजुराहो अगदी जवळ, फक्त अर्ध्या पाऊण तासाचा रस्ता. त्यामुळे त्याचाही समावेश कार्यक्रमात होता.

जाण्याआधी जरा खजुराहोबद्दल ऐतिहासिक, सांस्कृतिक काही माहिती मिळाली तर पाहावी म्हणून युट्युब वर थोडी शोधाशोध करायला सुरुवात केली.  कारण ह्या आधी प्रत्येक वेळी एखाद्या नव्या ठिकाणी जाण्याआधी त्यांवर उपयुक्त भाष्य करणाऱ्या अनेक व्हिडिओ युट्युब वर शोधल्यावर मला मिळाल्या होत्या. 

युट्युब वर शोधल्यावर खजुराहो बद्दलचे पंचवीस-तीस  व्हिडिओ मला सापडले. दुर्दैवाने त्यातील एकही, कुठल्याही अधिकृत संस्थेने (Archaeological Survey of India, MP Tourism इत्यादी) किंवा माहितगार व्यक्तीने बनविलेला नव्हता. त्यातील फक्त दोन व्हिडिओ (जे खजुराहो मधील कोणा टूर गाईडने स्वतःची जाहिरात करण्यासाठी केले असावे असं दिसत होतं) संतुलित म्हणावे असे होते. बाकी सर्व व्हिडिओची शीर्षकं “संभोग से समाधी तक”, “Kamasutra Temples”, “खजुराहोके कामुक प्रतिमाओंका रहस्य” किंवा त्यासमान  शब्द वापरून बनवलेली होती.

खजुराहोबद्दल जे काही थोडं आणि विवादास्पद ऐकिवात होतं त्याला पुष्टी देणारीच ही सर्व शीर्षकं दिसत होती. आणि त्यांतील विवेचन (खरं तर त्यात जे काही होतं त्याला  “विवेचन” हा शब्द अनाठायी प्रतिष्ठा देणारा आहे) सुद्धा खजुराहोबद्दलच्या प्रवादांना पूरक होतं.

अर्थात खजुराहो म्हणजे निव्वळ कामुकतेचं स्मारक हे सर्वसाधारणपणे प्रचलित असलेलं समीकरण खरं असणंही शक्य होतंच. कारण शृंगार आणि नग्नतेचं आपल्या प्राचीन संस्कृतीला वावडं नव्हतं आणि त्यांच्या कलात्मक अभिव्यक्तीलाही प्रतिबंधही नव्हता. तांत्रिक पंथांच्या कर्मकांडात तर लैंगिक व्यवहारांना महत्वाचं स्थान होतं.  तेंव्हा त्या पंथाच्या अनुयायांनी उभारलेल्या  “धर्मस्थळात” कामाविष्कारांच्या अभिव्यक्तीला प्राधान्य दिलं जाणं समजण्यासारखं होतं. पण खजुराहोसकट बुंदेलखंडावर साधारण नवव्या शतकापासून ते चौदाव्या शतकापर्यंत टिकलेल्या चंदेलांच्या राज्यात प्रमुख धर्म होते हिंदू आणि जैन. तेंव्हा त्या काळात एखादं शिव, विष्णू किंवा पार्श्वनाथ ह्यांचं देऊळ  फक्त आणि फक्त ह्याच कारणासाठी उभारालं जाईल आणि ते सुद्धा चंदेला घराण्याच्या हिंदू राजाकडून?

प्रत्यक्ष जाऊन पहिल्या शिवाय ह्या प्रश्नांना काही उत्तर मिळणार नव्हतं. कारण ASI च्या वेबसाईटवर सुद्धा मला खजुराहो बद्दल जे तुटपुंजी ऐतिहासिक माहिती असलेलं एकच पान  मिळालं, त्यावरही दिसणाऱ्या तीन फोटोंपैकी दोन  प्रामुख्याने संभोगावस्थेतील जोडप्यांच्या मूर्तीचेच आहेत! ह्या पानावर एक खजुराहोच्या संकुलाची "Virtual tour" आहे ती थोडीशी उपयुक्त आहे. कारण बाकी काही नाही तरी निदान खजुराहोच्या संकुलाची व्याप्ती किती मोठी आहे ह्याची कल्पना त्यावरून येते.

पन्नाहून खजुराहोला जायला निघालो तेंव्हा बारीक बारीक पावसाला सुरुवात झाली. खजुराहोला पोचेपर्यंत, जुलै महिन्यासारखा धो धो पाऊस पडायला लागला. त्यामुळे त्या दिवशी देवळं पाहायला जाण्याचा बेत आणि संध्याकाळी होणारा “Sound and Light” शो रद्दच झाला. दुसऱ्या दिवशी सकाळीही पावसाला खंड पडला नव्हता. मग तसेच भाड्याने ४-५ छत्र्या मिळवून पुढचे ५-६ तास, एका हातात छत्री आणि दुसऱ्या हातात कॅमेरा धरून समोर दिसणारा मंत्रमुग्ध करणारा शिल्पकलेचा अविष्कार बघत घालविले. तिसरा हात जर असता तर सर्व वेळ त्याचं बोट आश्चर्याने तोंडात घातलं गेलं असतं. 

धर्माच्या किंवा त्याच्याशी संबंधित इतर गोष्टींच्या (आख्यायिका, दंतकथा, नीतिकथा) प्रभावामुळे सर्व जगभर  निर्माण झालेल्या कलाकृती हा माझ्या फार कुतूहलाचा (अभ्यासाचा नव्हे) विषय आहे. धर्म ह्या संकल्पनेने आणि त्यातून निर्माण झालेल्या संस्थांनी मानवी समाजाचं भलं केलं कि बुरं केलं हा वेगळा वादाचा मुद्दा झाला. एक गोष्ट मात्र निर्विवाद.  सर्वार्थाने धर्मनिरपेक्ष अशी कला (Secular art) ही अर्वाचीन काळातली, कदाचित गेल्या शे-दोनशे वर्षातील घडामोड आहे. त्या आधीच्या हजारो वर्षांच्या इतिहासात धर्माच्या प्रेरणेतून किंवा धार्मिक संस्थांच्या प्रत्यक्ष सहभागातून सर्व जगभर सर्व प्रकारच्या कलाविष्कारांना खतपाणी मिळालेलं आपल्याला दिसतं. आणि त्यातून अगणित उत्तमोत्तम, डोळे दिपविणाऱ्या कलाकृती निर्माण झाल्या. आणि एका दृष्टीने त्या कलाकृती मानवी समाजाच्या प्रवासाचा आणि जडण घडणीचा आलेखही आपल्या  समोर मांडताना दिसतात.

कधीकधी असंही म्हटलं जातं की कोणातरी राजाच्या किंवा धर्मगुरूंच्या अहंकाराखातर अश्या कलाकृतींची निर्मिती करताना किती सामान्य लोकांचं रक्त सांडलं असेल, किती लोकांना गुलाम केलं गेलं असेल, किती लोकांच्या अश्रू आणि अस्थींनी अश्या वास्तूंचा पाया भरला असेल?  पण हे सर्व समजा जरी खरं मानलं तरी त्यातून निर्माण झालेल्या ह्या कलाकृतींची कला म्हणून गुणवत्त्ता कमी ठरत नाही. दुसरं असं की ज्या काळात ही निर्मिती झाली त्या काळात तरी धर्म ही इतकी मनाला संमोहित करणारी  गोष्ट होती  (आणि तेंव्हाच का कदाचित आजही) की लोकांनी आपलं रक्त ह्या वास्तू निर्माण करण्यासाठी खुशीने सुद्धा सांडलं असेल.

खजुराहोच्या बाबतीतही हे सर्व खरंच आहे.  ज्या काळात (दहाव्या शतकापासून ते सुमारे बाराव्या शतकाच्या सुरुवातीपर्यंत) खजुराहोच्या देवळांची निर्मिती झाली, त्या काळातील तंत्रज्ञान आणि साधनं पाहता मानवी हातांनी अगणित कष्ट उपसल्या शिवाय अश्या वास्तू आणि त्यावरील कलाकृती उभारणं शक्यंच नव्हतं. मात्र ह्या कष्टांतून जे निर्माण झालं ते थक्क करणारं आहे. तसंच आधी मी म्हटल्याप्रमाणे नवव्या ते तेराव्या शतकातल्या मध्य भारतातील समाजस्थितीचं चित्रंही त्यात प्रतिबिंबित झालेलं आपल्याला  दिसतं.

खजुराहोच्या आमच्या शोधयात्रेची (यात्रा हाच योग्य शब्द आहे, कलेच्या उपासकांसाठी) सुरुवात झाली पश्चिम संकुलातल्या वराह मंदिरा पासून. हे काही फारसं महत्वाचं ठिकाण नाही, पण ह्यातील विष्णूच्या वराह अवताराची मूर्ती दृष्ट लागावी अशी देखणी आहे. अर्थात पश्चिम संकुलातील महत्वाची  देवळं आहेत लक्ष्मण, कंदरीय महादेव, देवी जगदंबी, विश्वनाथ आणि जे एकच, मंदिर म्हणून सध्या वापरात आहे ते मार्केंडेश्वर मंदिर. तसंच पूर्व संकुलातील प्रमुख मंदिरं  आहेत पार्श्वनाथ आणि आदिनाथ मंदिर. ह्या शिवाय चतुर्भुज मंदिर, वामन मंदिर इत्यादी गावात चहूकडे पसरलेली आहेत.

ही सर्व प्रमुख मंदिरं एकाच समाईक साच्यात बांधलेली आहेत. विकिपीडियावरून घेतलेल्या ह्या (पहिला फोटो) आकृतीवरून त्यांच्या रचनेची कल्पना येईल. प्रत्येक मुख्य मंदिर एका चौरस चबुतऱ्याच्या मधोमध आहे. त्या चौरसाच्या चारही कोपऱ्यात छोट्या घुमट्या एकेकाळी  असाव्या, पण आज त्यातल्या बऱ्याच अस्तित्वात नाहीत. स्थापत्यशास्त्राच्या दृष्टीने ह्या सर्वच मंदिरांच्या बांधणीची अचूकता (precision) वाखाणण्याजोगी आहे. काटकोन म्हणजे नेमके ९० अंश, समांतर रेषा म्हणजे बरोबर समांतर, पूर्वमुखी प्रवेशद्वार म्हणजे तंतोतंत पूर्वमुखी (मी हे  मोजून पाहिलं, अगदी दिशा मोजण्यासाठी होकायंत्र सुद्धा वापरलं!), ह्या गोष्टी साध्य करण्यासाठी काही मोठं प्रगत तंत्रज्ञान किंवा यंत्रसामुग्री लागते असं नाही. लागते ती उच्चतम् गुणवत्तेचा आग्रह धरणारी आणि  दुय्यम दर्जामध्ये समाधान न मानण्याची वृत्ती. आणि जरी सर्व प्रमुख मंदिरं समान साच्यातून काढलेली असली तरी प्रत्येक मंदिराची बांधणी, सजावट, इतकंच नव्हे तर प्रत्येक मंदीराची प्रत्येक चित्रफळी (panel) इतर सर्वांपासून वेगळी आहे. 

एकाच आराखड्याचं निष्ठेने पालन करून सुद्धा असं वैविध्य निर्माण करणे हे उच्च सर्जनशीलतेचं  निदर्शक आहे. त्याचं एक उदाहरण म्हणून हे दोन फोटो पहा (दुसरा आणि तिसरा) - दोन्ही नरसिंह अवताराची चित्रं आहेत. पाहिलं लक्ष्मण मंदिराच्या भिंतीवरचं, दुसरं चतुर्भुज मंदिरातील. दोन्हीतील तपशील संपूर्णपणे वेगळा. 

किंवा हे  लक्ष्मण आणि कंदरिय महादेव मंदिरांचे  मुख्य कळस (चौथा/पाचवा फोटो) - दोघांचा आकृतिबंध एकच, एकाच प्रकारचे मूलभूत घटक वापरलेले,  पण बारकाईने पहा, त्या सर्वांचा एकत्रित अविष्कार पूर्णपणे भिन्न.

इंग्रजीमधे एक म्हण आहे “The devil is in the detail” इथे Creativity is in the detail असं म्हणायला पाहिजे. उदाहरणार्थ ही सैन्याची कवायत दर्शविणारं शिल्प (सहावा फोटो). ह्यातील प्रत्येक सैनिकाचा पवित्रा भिन्न आहे. शिवाय हे निव्वळ स्थिर चित्र नसून, सैन्याच्या कवायतीची गतिमानता त्यात बद्ध झालेली दिसेल. 

हा सातवा फोटो मिरवणुकीत संगीताची साथ देणाऱ्या वाद्यवृंदाच्या शिल्पाचा. त्यातील वाद्यांची विविधता बघा. त्यातील वादकांची पावलं सुद्धा त्यांच्या संगीताच्या तालावर पडत आहेत असा भास झाल्याशिवाय राहत नाही. 

अथवा पहा आठवा फोटो - विष्णू आणि लक्ष्मीचा आणि नववा - बहुधा कामदेवाचा. दोन्हीतील  पेहरावांचे  आणि अलंकारांचे बारकावे बघा.  

किंवा हा दहावा  फोटो - कंदरिय महादेव मंदिराच्या भिंतीच्या एका भागाचा.  बारकाईने पाहिल्यावर तुमच्या लक्षात येईल की ह्यातील प्रत्येक मूर्ती, इतर सर्वांपेक्षा निराळी आहे.

मी येथपर्यंत खजुराहोच्या वर्णानासाठी सुमारे ५०० शब्द खर्च केले आहेत आणि तरी "Kamsutra Temple" ह्या खजुरहोच्या दुनियाभरच्या प्रसिद्धीला अनुरूप एकही उल्लेख त्यात आलेला नाही. त्याचं कारणही मी वर वर्णन केलेल्या कंदरिय महादेव मंदिराच्या भिंतीच्या फोटोवरून स्पष्ट होईल. ह्या भिंती समोर उभं राहिल्यावर फोटोमध्ये जसं  दिसत आहे तसंच दृश्य प्रत्यक्ष डोळ्याला दिसतं. ह्या फोटो मध्ये ३-४ संभोगावस्थेतील जोडप्यांची चित्रं आहेत. त्यात एक समलिंगी संभोगाचं सुद्धा आहे. खोलात जाऊन निरखून बघितलं तरच ती तुम्हाला सापडतील. जर आमच्या गाईडने आपल्या विजेरीचा झोत टाकून आमचं लक्ष मुद्दाम वेधलं नसतं तर थक्क करणारा एव्हढा महान  शिल्पकलेचा अविष्कार डोळ्यासमोर असताना त्यातील  “त्या” चार चित्रांकडे आमचं लक्ष सुद्धा गेलं नसतं.

आधी म्हटल्या प्रमाणे कलेच्या  अविष्कारात  त्या त्या काळातील समाजस्थितीचं प्रतिबिंब असतंच. खजुराहोच्या शिल्प कलेतही, देवादिकांच्या चित्रांबरोबरच (एकूण संख्येच्या दृष्टीने पाहिलं तर धार्मिक प्रतिमाच बहुसंख्येने आहेत), सामान्य जीवनातील  घटनांना (काहींचे फोटो आधीच आपण पाहिले) उदाहरणार्थ, शिकारीला जाणारा राजा, राजाचा दरबार, संगीताची मैफिल इतकच काय तर ओझी वाहणारे हमाल आणि रस्त्यात चाललेली मारामारी ह्यांनाही येथे स्थान आहे. कामभावना तर गृहस्थाश्रमाचा पायाच आहे. त्यामुळे खजुराहोच्या शिल्पात कामभावनेलाही स्थान असण्यात काही आश्चर्य वाटण्यासारखं किंवा आक्षेपार्ह असण्याचं कारण नाही. मोजमापच करायचं असेल तर एकूण शिल्पांपैकी संख्येने १०% पेक्षाही कमी शिल्पं  (आणि प्रत्यक्षात वापरलेलं क्षेत्रफळ मोजलं तर त्याही पेक्ष्या कमी) कामुक वर्गात मोडणारी आहेत. संभोगक्रीडेची चित्रं पाहायची ह्या एकाच उद्देशाने जे खजुराहोला जातील त्यांना ती दिसतीलच. पण म्हणून खजुराहो म्हणजे “कामक्रीडेचं चित्रमय पाठ्यपुस्तक” अशी त्याची प्रसिद्धी करणाऱ्यांची वृत्ती  निव्वळ आंबटशौकी  असंच म्हणायला पाहिजे.

मी पूर्वेला जपान/कंबोडियातील शिन्तो आणि हिंदू/बौद्ध प्रेरणेतून निर्माण झालेल्या कलाकृती पासून पश्चिमेला पेरू/बोलिव्हियातील तिवानाकु/इंका देवालयापर्यंत (आणि मधल्या युरोप, इजिप्त सारख्या प्रदेशांत) जगभरातील विविध संस्कृतिंची प्रार्थनास्थळं बघत हिंडलो. कुठल्याही धर्मभावनेने नव्हे तर त्या त्या ठिकाणी आढळणाऱ्या  कलाकृती निरखण्यासाठी. खजुराहोला जो कलाविष्कार दिसला, तो कुठल्याही कसोटीनुसार त्यातील मी पाहिलेल्या सर्वोत्तम कलाकृतींपैकी  एक आहे.

मोहमद असीम नेहाल नावाच्या कवीची एक सुंदर कविता आहे (मराठीत त्याचं रूपांतर काहीसं असं आहे) –

“प्रत्येक भग्न भिंतीचा प्रत्येक दगड म्हणजे त्या भिंतीच्या शांततेमध्ये दडलेली एक कथा आहे,

त्यांवरून एक हळूवार हात फिरवा,

जिवंत होऊन सांगतील ते तुम्हाला ह्या कथा –

प्रेमाच्या, क्रौर्याच्या, मत्सराच्या, औदार्याच्या आणि मृत्युच्याही,

पण तुमच्या छातीत एक हृदय पाहिजे ती शांतता ऐकण्यासाठी”.

आणि खजुराहोच्या बाबतीत मी पुढे जाऊन असंही म्हणेन 

“आणि पाहिजे नजर आंबटशौकाने अंध न झालेली” 

मगच दिसेल तुम्हाला खजुराहोचं अद्भुत!

नागालँड

दर वर्षी डिसेम्बरच्या पहिल्या आठवड्यात नागालँड मध्ये किसामा गावाजवळ हॉर्नबिल फेस्टिवल साजरा केला जातो. आम्ही अर्थात तिथे नोव्हेंबर मधेच गेल्यामुळे, हा उत्सव प्रत्यक्ष पाहायला मिळणं शक्यच नव्हतं. पण किसामामध्ये चाललेल्या पूर्वतयारीमधून सुद्धा दिसणारी नागालँडच्या पारंपरिक प्रथा, कला आणि नागा संस्कृतीची वैशिष्ठ्ये ह्यांची झलक फारच उद्बोधक होती - विशेषतः  माझ्या सारख्या ह्याविषयी पूर्णपणे अनभिज्ञ असणाऱ्याला. तिथे मुख्य तयारी चालली होती ती नागालँडच्या १६ जमातींचे (tribes)  मोरुंग (Community Hall) बांधण्याची.

मोरुंग हे पूर्वापार प्रत्येक नागा जमातीच्या समाजजीवनाचं केंद्रस्थान होतं आणि जरी आधुनिक काळात नागा समाज झपाट्याने बदलत असला तरी कोहिमा/दिमापूर सारखी मोठी शहरं सोडली तर इतरत्र अजूनही काही प्रमाणात त्याचं महत्व टिकून आहे. एकेकाळी मोरुंग होती, संध्याकाळी शेतावरून दमून भागून आल्यावर एकमेकांशी सुखदुःखाच्या गोष्टी बोलण्याची जागा, जमातीच्या भवितव्याबद्दलचे निर्णय सर्वानुमते घेण्यासाठी ज्येष्ठ पुढाऱ्यांची भेटण्याची जागा, गावातील वयात येऊ घातलेल्या आणि लग्न करून संसार अजून न थाटलेल्या तरुणांच्या वसतिगृहाची आणि त्यांना जमातीचा इतिहास, परंपरा आणि निष्ठा ह्याचे शिक्षण देण्याची जागा. आणि आजही हे मोरुंग गावागावातील सार्वजनिक आयुष्याचा महत्वाचा भाग आहेत.

एका दृष्टीने मोरुंग त्या त्या जमातीच्या व्यक्तित्वाचं एक महत्वाचं प्रतीक आहे, त्यामुळे असेल कदाचित, पण हे गावागावातील मोरुंगसुद्धा त्या त्या जमातीच्या वैशिष्ठ्यपूर्ण शैलीमध्ये सजवलेले दिसतात. आणि हॉर्नबिल उत्सवासारख्या प्रसंगीतर मोरुंग सजविण्याची चढाओढच सगळ्या जमातींमध्ये लागते. उदाहरणार्थ कोन्याक आणि चांग ह्या दोन जमातींचे हे मोरुंग (पहिले दोन फोटो) आणि त्यांची नेत्रदीपक सजावट पहा. आणि तरी मी हे फोटो काढले तेंव्हा दोन्ही अर्धवटच बांधून झाले होते.

जरी ही पारंपरिक tribal समाजव्यवस्था काळाबरोबर बदलत असली तरीही कोहिमा सारखं शहर सोडून बाहेर पडल्यावर खोनोमा किंवा झुलेके सारख्या खेड्यांमध्ये हिंडताना जाणवतं की स्थानिक लोकांची स्वत्वाची जाणीव अजूनही त्याच्या कुळाच्या  (Clan) आणि अशी अनेक कुळे एकत्र जोडली जाऊन बनलेल्या जमातीच्या (Tribe) व्यक्तित्वाशी अपरिवर्तनीय रीतीने जोडलेली आहे. त्यामुळे तिथे  “भाऊ” किंवा “काका” अश्या शब्दांचा अर्थ आपल्याला अनपेक्षित एव्हढा व्यापक होऊ शकतो. आणि कुटुंब ह्या शब्दाची व्याप्ती अर्धाधिक गाव सामावून घेऊ शकते. स्थूलमानाने जरी सर्व नागा समाजाच्या परंपरा आणि संस्कृती समसमान असली तरी वेगवेगळ्या जमातींच्या दैनंदिन व्यवहारातील फरक मात्र  सहज जाणवण्या सारखे आहेत. 

गावाच्या वेशीवरील सजावट (तिसरा फोटो - खोनोमा ह्या अंगामी गावाच्या वेशीवर चितारलेलं हे भित्तीचित्र पहा) पाहून हे कुठल्या नागा जमातीचं गाव आहे हे सांगता येतं.  खोनोमा मधे अंगामी पद्धतीने शिजवलेला रोहू मासा आणि वोखा मधील एखाद्या लोथा घरातील जेवणातला रोहू माझ्या सारख्या नवख्याच्या जिभेलाही वेगळा लागतो. परंतु जमाती-जमाती मधील  मुख्य दरी आहे बोली भाषेची. १६ जमातींच्या एकमेकाला न कळणाऱ्या १६ बोली भाषा (ह्या १६ जमाती फक्त नागालँड मधल्या. नागालँड बाहेरील  म्हणजे आसाम,मणिपूर, अरुणाचल आणि  म्यानमार मधील सर्व नागा जमाती मोजल्या तर एकूण जवळ जवळ ४० तरी भरतील) ! माओ जमातीच्या एखाद्या सदस्याला कोणा रेंगमाशी संवाद साधायचा असेल तर नागालीश (म्हणजे आसामी आणि बंगाली भाषांच्या मिश्रणातून तयार झालेली भाषा) चा आधार घ्यावा लागतो.

नागा समाजाची स्वत्वाची आणि आपल्या स्वातंत्र्याची भावना कायमच अतिशय तीव्र राहिलेली आहे. एकोणिसाव्या शतकाच्या प्रारंभीच इतरत्र भारतामध्ये ब्रिटिशांनी जवळ जवळ निरंकुश सत्ता प्रस्थापित केली होती. पण १८७९ मध्ये खोनोमा मध्ये अंगामी सैन्याचा पराभव होई पर्यंत (चौथा फोटो - खोनोमा गावातील किल्ला जिथे शेवटची नागा-ब्रिटिश लढाई झाली)  नागा जमातींचा लढा ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध सतत सुरूच होता. आणि खोनोमाच्या लढाई नंतर “जितं मया” म्हणून जरी ब्रिटिशांनी आपलीच पाठ थोपटली असली तरी खोनोमा गावाच्या मागच्या उंच शिखरावरील कामचलाऊ गढीत आश्रय घेतलेल्या अंगामी  सैन्याला नमविण्याचा विचार त्यांनी  सोडून दिला. आणि  १८८० मध्ये नागा जमातींचे प्रमुख आणि ब्रिटिश ह्यांच्यातील झालेलय युद्धबंदी करारातील दोन पक्षांची भूमिकाही  जित आणि जेता अशी असण्यापेक्षा परस्परसहकार्याची होती. ह्या गढीच्या ठिकाणी एक पक्कं स्मारक बांधण्याचं काम सध्या चालू आहे.

१९४७ मध्ये  भारताच्या स्वातंत्र्या नंतरही जवळ जवळ १९९७ पर्यंत नागालँडमधील अस्थिरता कायम होती. आणि अजूनही संपूर्णपणे नागा समाजाची स्वायत्ततेची भावना विस्मृतीच्या पडद्याआड गेली आहे असं म्हणता येणार नाही. खोनोमा गावच्या शिवेवरील ह्या ख्रिसानिसा सेई ह्यांच्या स्मारकाचा फोटो पहा (पाचवा फोटो). त्यावरील शिलालेख जरा निरखून वाचा. “नागा भारतीय नाहीत आणि त्यांचा देश भारताचा एक भाग नाही. हे सत्य आम्ही कधीच विसरणार नाही” अशा अर्थाची घोषणा ह्यावर लिहिली आहे. आज आमच्या सारख्या “इंडियन” पाहुण्यांना हे स्मारक मुद्दाम दाखविले जाते!

अर्थात अशी एखादी पूर्वेतिहासाची खूण  किंवा स्थानिक लोकांशी बोलताना सहज संभाषणात येणारा “तुमच्या इंडियात अमुक अमूक” असा एखादा उल्लेख सोडला तर, ह्या भूतकाळातील राजकीय बेबनावाची किंवा त्याला निगडित झालेल्या हिंसाचाराची थोडीसुद्धा जाणीव आजच्या नागालँड मध्ये भटकताना आम्हाला झाली नाही. आम्ही अगदी लहान लहान खेड्यापाड्यात आणि निर्मनुष्य जंगलात दिवस-रात्र फिरलो. कुठेही आणि कधीही, कसलीही धोक्याची भावना आम्हाला जाणवली नाही. वाटेत भेटणाऱ्या प्रत्येक अनोळखी व्यक्तीच्या तोंडावर स्वागताचं हास्य होतं आणि अगदी थोडीशी ओळख झाल्यावर सुद्धा घरी येण्याचं आमंत्रण होतं. 

खास नागा पंच-पक्वान्नांचा (म्हणजे पोर्क, हॉर्नेट्स आणि सिल्कवर्म्स! - सहावा फोटो) आस्वाद घेण्याकरता आम्हाला नागालँड मध्ये फिरण्यासाठी ज्याने गाडी पुरविली होती तो आम्हाला इतका आग्रह करून आपल्या घरी घेऊन गेला की लग्नाच्या पंगतीत जिलब्या खायला सुद्धा कोणी एव्हढा आग्रह हल्ली करत नाहीत!

पण हे सर्व खरं पहाता सगळं विषयान्तरच झालं! कारण आम्ही नागालँडला जायचं मुळात  ठरवलं होतं ते तिथलं सृष्टी सौन्दर्य पाहायला!

नागालँड मधील दोयांग जलाशयाचा परिसर हा अमूर फाल्कन (ससाणा किंवा बाज) ह्या पक्ष्याच्या दर वर्षी होणाऱ्या सायबेरिया ते दक्षिण आफ्रिका ह्या स्थलांतराच्या मार्गावरील विसावा घेणायची प्रमुख जागा आहे. साधारण ऑक्टोबर च्या सुमारास लाखोंच्या संख्येने हे अमूर ससाणे ह्या परिसरात येऊन काही काळ थांबतात. हिंदी महासागर ओलांडून जाण्याआधी क्षणभर विश्रांतीसाठी! एकेकाळी ह्या ससाण्यांची हजारोंच्या संख्येने (एका अंदाजाप्रमाणे जवळपास १३००० ते १४००० दर दिवशी) इथे हत्या केली जात होती. साधारण २०१२-१३ पासून निसर्ग-प्रेमी गटांच्या अथक प्रयत्नांमुळे ह्या हत्येला बंदी घालण्यात आली. हे अमूर फाल्कन बघणे हा आमचा एक प्रमुख हेतू होता. तसंच झूको व्हॅली ह्या नागालँडच्या “Valley of  Flowers” बद्दलही आम्ही खूप ऐकलं होतं. आणि एकूणच निसर्गाने जशी  निर्माण केली तशी अक्षत, मानवाने विनाकारण न तुडवलेली सृष्टी आता आपल्या जवळपास शोधूनही सापडणं कठीण होत चाललं आहे. नागालँडमध्ये तशी ती सापडेल अशी आशा होती.

झूको व्हॅलीला जाण्यासाठी ४-५ तासांचा ट्रेक करावा लागतो. ह्या ट्रेकची सुरुवात जिथून होते त्या विस्वामा खेड्याच्या दिशेने जायला कोहिमा सोडून आम्ही निघालो आणि नागालँडच्या अंतर्भागात शिरल्यावर पहिला धक्का बसला. आणि पुढच्या ८-१० दिवसात नागालँडच्या ग्रामीण भागात फिरताना हा अनुभव पुन्हा पुन्हा येणार होता. अशी कळाहीन खेडेगावं, कच्चा रस्ता सुद्धा म्हणता येणार नाही असे रस्ते, इतकी जीर्ण-शीर्ण  घरं कित्येक दशकांपूर्वी  कोकण किंवा मराठवाड्याच्या मागास भागात फिरताना दिसत.  त्या काळात कोकणातल्या माझ्या गावी जाताना आपली २-४ हाडं ST मध्ये रात्रभर धक्के खाताना हरवायचीच हे अपेक्षितच होत. पण गेल्या काही वर्षात मुख्यतः महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात अश्या प्रगत राज्यातून झालेल्या प्रवासात अगदी प्राथमिक सुविधांचासुद्धा इतका अभाव कधी दिसला नव्हता. त्यामुळे असं काही पाहण्याची माझ्या डोळयांची सवय आता  मोडली होती. आणि अगदी उत्तराखंड आणि सिक्कीम सारख्या तुलनेने अविकसित प्रदेशातही असं काही दृष्टीपथात आलं नव्हतं. आपल्याच देशातील एखाद्या प्रदेशात पायाभूत सुविधा नाहीत म्हणजे किती नाहीत ह्याची कल्पना प्रत्यक्ष अनुभवल्या शिवाय मी करू शकलो नसतो. उदाहरणार्थ, अगदी वोखा सारख्या एका मोठ्या जिल्ह्याच्या प्रमुख शहरात एकही पक्का रस्ता नाही! नागालँड मधल्या राजकीय अस्थिरतेचा हा परिणाम आहे की ही राजकीय अस्थिरता हा ह्या विकासाच्या अभावाचा परिणाम आहे हे मी तरी सांगू शकणार नाही.

नागालँडच्या अस्पृष्ट, निष्कलंक निसर्गाची श्रीमंती ह्या पार्श्वभूमीवर अधिकच थक्क करणारी  होती. झूको व्हॅलीला जाणे हे प्रबळ ईच्छाशक्ती असलेल्या (आणि हाडं मजबूत असलेल्या) माणसाचं काम आहे. जवळ जवळ ४ तासांचा उभा चढ, दमछाक झाल्यावर आपला द्रुतगतीने चालणारा श्वास थोडा काबूमध्ये आणण्यासाठी क्षणभरही उभं राहण्यास वाटेत जागा नसलेला, आणि त्यानंतर खिंड उतरून कॅम्पसाईट कडे जाणारा दोन-सव्वादोन तासांचा चढ-उतार.

पण वाटेतील घनदाट अरण्य, डोंगरमाथा ओलांडून पलीकडच्या बाजूला खिंडीत उतरल्यावर दिसणारा पांढरा शुभ्र फुलांचा मैलोन्मैल पसरलेला गालिचा,  आणि डोंगर उतारावरचा गालिचा जिथे संपतो तेथून सुरु होणाऱ्या झूको व्हॅलीतील हिरवाईच्या अगण्य छटा श्रमांनी धडधडणारी छाती आणि गुढघ्यांतून ऐकू येणाऱ्या तक्रारीं ह्यांचा विसर पाडणाऱ्या होत्या (पहा पुढचे ३ फोटो).  

तरी आम्ही स्थानिक जाणकारांच्या मते  झूकोमध्ये महिनाभर तरी उशिरा पोचलो होतो. आम्ही पोचलो तो पर्यंत तिथे फुलणाऱ्या बहुरंगी रानफुलांपैकी फक्त पांढऱ्या फुलांचा (Pearly Everlasting)  बहर टिकून होता. त्यात मधूनच पिवळ्या-सोनेरी (Ragworts) फुलांचे ताटवे चमकत होते. 

त्याक्षणी जे दृष्य दिसत होतं त्यापेक्षाही एक महिन्यापूर्वी अधिक सुंदर म्हणजे काय दिसत असेल ह्याची आम्ही कल्पना तरी करू शकत होतो. मात्र जिथे आम्ही दोन रात्री राहण्याचा बेत केला होता ती कॅम्पसाईट म्हणजे केवळ वर्षानुवर्षांच्या साठलेल्या कचऱ्याचा ढीग असेल अशी कल्पना मात्र आम्ही केली नव्हती. मात्र अश्या त्या  कॅम्पसाईट मध्ये रात्रीच्या आसऱ्याची “सुविधा” पुरविण्याच्या बदल्यात आम्हाला  किती पैसे मोजावे लागतील ह्याचं दर पत्रक कुठल्यातरी स्थानिक तरुण मित्रमंडळाच्या नावाने तिथे लावलेलं होतं.  त्यामुळे एक रात्र कशीबशी काढून दुसऱ्याच दिवशी झूकोच्या अवर्णनीय निसर्गाकडे पाठ करून आम्ही खोनोमा गावात आमचा मुक्काम हलविला.

खोनोमा गावाच्या  ऐतिहासिक महत्व बद्दल मी आधीच बोललो आहे.  पुढचे ६-७ दिवस आमचा मुख्य उद्देश होता खोनोमा, झुलेके आणि वोखा जिल्ह्यातील पंगती (जिथे अमूर फाल्कन आपल्या स्थलांतराचे दरम्यान विश्रांती साठी थांबतात) अशा गावाभोवतालच्या जंगलातून फिरण्याचा आणि जमल्यास थोडं पक्षी निरीक्षण करण्याचा.  आधी उल्लेख केला होता त्या विकासाच्या अभावाची दुसरी बाजू म्हणून कदाचित असेल, पण असं  डोळे तृप्त करणारं , अस्पर्श्य अरण्यवैभव गावांची शिव ओलांडल्या बरोबर सामोरं येईल असा अनुभव महाराष्ट्रात तरी गेल्या काही दशकात मी घेतला नव्हता. 

पंगती गाव तर दोयांग जलाशयाच्या काठावरच आहे असं म्हणता येईल. दोयांगचा विस्तृत परिसर लुझर्न (स्वित्झर्लंड) सारख्या प्रसिद्ध जलाशयापुढेही  निसर्गशोभेच्या बाबतीत कुठल्याही प्रकारे कमी पडणार नाही (पहा पुढचे दोन फोटो). पक्षी निरीक्षणाबाबतीत मात्र अनुभव थोडा निराशा करणारा होता. एकतर अरण्य सर्वत्र इतकं दाट होतं कि आजूबाजूला पक्ष्यांची गाणी सतत कानावर पडत असून सुद्धा दाट पानांच्या छत्रीत लपलेले पक्षी दिसणं कठीण होतं. दुसरं म्हणजे ज्याला आपल्या परिसरातील पक्ष्याची ठिकाणं आणि सवयी माहित आहेत अश्या स्थानिक माहितगार मार्गदर्शकाविना त्यांना शोधून काढणं कठीणच होतं. त्यामुळे पंगती मध्ये जरी शेकडो अमूर फाल्कनचे थवे उडताना किंवा विजेच्या तारेवर झोके घेताना दिसले असले, तरी ते बऱ्यापैकी लांबूनच. 

अर्थात जिथे माणसांचा वावर नाही आणि झाडाझुडुपांनी समृद्ध अशा जागी विविध पक्षी असतातच, त्यामुळे १५-२० प्रकारचे पक्षी दिसलेच त्यातील  एक दोन सहजी न दिसणारेही निघाले (पुढचे दोन फोटो Broad-tailed Nightjar आणि Kalij-Pheasant)  - . त्यामुळे ही ट्रिप अगदीच भाकड गेली असं नाही.

पण एकूणच नागालँडचा अनुभव संमिश्र असाच म्हणावा लागेल. नागालँडचा इतिहास, संस्कृती आणि समाज ह्याबद्दल काही नवीन शिकायला मिळालं. अर्थात फक्त १०-१५ दिवस एखाद्या नव्या ठिकाणी घालविल्यावर मी काही फार सखोल ज्ञान गोळा केलं असं नाही. पण आपल्याच देशातला एक प्रदेश आपल्याला कसा एखाद्या परदेशापेक्षाही जास्त अनोळखी असू शकतो ह्याची जाणीव झाली हे ही थोडं नाही. निसर्ग वैभव तर भरभरून पाहिलं पण त्याही पेक्षा दिमापूर किंवा कोहिमासारख्या शहरांच्या बाहेर पडून लहान लहान गावातील जीवन प्रत्यक्ष तिथे राहून पाहता आलं ही ही एक जमेची बाजू. पण प्रवास करताना अगदी जबाबदार Eco-tourist म्हणून सुद्धा ज्या किमान सोयींची अपेक्षा करणं रास्त आहे त्यांचा थोडातरी विकास झाला पाहिजे.

लीमरच्या देशात

युरोपचं आधुनिक जग थोड्या काळाकरिता सोडून आज आपण जाणार आहोत मादागास्करच्या जंगलात. मादागास्करला जायचं बरेच दिवस डोक्यात होतं पण मध्येच आलेल्या कोव्हिडच्या साथीने दोन वर्ष माझे सर्व प्रवासाचे बेत उधळून टाकले. त्यामुळे कोव्हिडची टाळेबंदी संपल्यावर पहिली संधी मिळाली तशी मी अंतानानारिव्होची (मादागास्करची राजधानी) फ्लाईट पकडली. कारण मादागास्कर बेट ही एकमेवाद्वितीय अशी जागा आहे.

भूगर्भशास्त्रज्ञांच्या मतानुसार, सुमारे १८-२० कोटी वर्षांपूर्वी गोंडवन ह्या महाखंडाचे तुकडे व्हायला सुरुवात झाली - त्यातूनंच आजचे आफ्रिका, अण्टार्क्टिका, ऑस्ट्रेलिया आणि भारतीय उपखंड असे तुकडे वेगवेगळे निघाले. सुमारे ८-९ कोटी वर्षांपूर्वी मादागास्कर बेट भारतीय उपखंडा पासून तुटून वेगळं झालं. आणि आजपर्यंत एव्हढा  दीर्घ काळ जगातील सर्व प्रमुख भूखंडांपासून विलग राहिल्यामुळे मादागास्कर मधील जीवनाची उत्क्रांती  पूर्णपणे वेगळ्या वाटेने होत राहिली.  समुद्रातून वाहून योगायोगाने मादागास्करला जी काही जीवन बीजे जगाच्या इतर भागातून पोचली असतील आणि त्यांचा स्थानिक जीवनाबरोबर संकर होऊन जे काही आनुवंशिक (Genetic) साधर्म्य मादागास्कर आणि इतर जगातील संबंधित प्रजातींमध्ये निर्माण झालं असेल तेव्हढंच. त्यामुळे मादागास्कर मधील ८५% वनस्पती आणि प्राणी दोहोंच्या प्रजाती जगात इतरत्र कुठेही आढळत नाहीत. म्हणूनच मादागास्करच्या जंगलातून आणि दऱ्याखोऱ्यातून फिरणे हा एक अद्वितीय अनुभव आहे - झाडं, पानं, फुलं, कीटक, जलचर, वनचर सर्व काही पूर्वी कधीही न पाहिलेलं! 

“लीमर” (Lemur) हा ही त्यातलाच एक प्राणी - जगात कुठेही न आढळणारा. लीमर हा Primate (ज्यामध्ये माकड, वानर, गोरिला, लोरीस ह्यासारखे प्राणी आणि मानव सुद्धा समाविष्ट आहेत) ह्या गटात मोडणारा प्राणी आहे. मात्र लीमर आणि आणि माकडं ह्यांच्या दिसण्यात आणि वागण्यात साम्य आढळलं तरी लीमर म्हणजे माकड नव्हे. जीवशास्त्रानुसार माकड, एप, माणूस वगैरे प्राण्यांचा सिमियन गटात समावेश होतो तर लीमर हा स्ट्रेपसिऱ्हीनी गटात मोडतो. सुमारे ६-७ कोटी वर्षांपूर्वी ह्या आज आढळणाऱ्या प्राण्यांच्या (मानवसकट) वंशवेली कुठल्यातरी समाईक पूर्वजापासून वेगवेगळ्या झाल्या असाव्यात. आणि त्याच सुमारास भूगर्भातील उलथापालथीमुळे विलगलेल्या मादागास्करवर अडकलेल्या ह्या पूर्वजांची पुढच्या उत्क्रांतीची वाटचाल आपल्या भाऊबंदांपेक्षा वेगळ्या वाटेने होऊन त्याची परिणीती आज दिसणाऱ्या  लीमरमध्ये झाली असावी. 

गेल्या चार-सहा वर्षांपर्यंत फक्त निसर्गप्रेमी वर्तुळातच माहिती असणाऱ्या मादागास्करचा जगभर अचानक बोलबाला झाला तो “मादागास्कर” नावाचा कार्टून सिनेमा सर्वत्र गाजल्यामुळे. तसंच त्यातील किंग जुलिअन ह्या चटकन प्रेमात पडावे अश्या Ring-Tailed जातीच्या लीमर पात्रामुळे लीमर बद्दलही अचानक जगभर कुतूहल निर्माण झालं. (पहा पहिला फोटो). 

अर्थात सिनेमातले आणि प्रत्यक्षातले लीमर ह्यांच्यात जमीन अस्मानाचा फरक आहे. लीमरच्या जाती-पातीत  दिसण्या/वागण्यात, सामाजिक व्यवहारांत, खाण्यापिण्यात, वसतीक्षेत्रांत किती विलक्षण वैविध्य आहे हे मला मादागास्करला जाईपर्यंत अजिबात माहिती नव्हतं. 

लीमरच्या प्रजातीच १००च्या वर आहेत. त्यात निशाचर जाती आहेत, दिनचरही आहेत, एकपत्नीव्रती आहेत तसेच मोठा जनानखाना बाळगणाऱ्या आहेत, मांसाहारी आहेत तश्याच संपूर्ण शाकाहारी आहेत, आणि शाकाहारी जातींतही फक्त पानं किंवा फक्त फळं किंवा फक्त झाडाचा चीक खाणाऱ्यासुद्धा आहेत, कधीच पाणी न पिणाऱ्या आहेत, जमिनीवर भटकणाऱ्या आहेत, वृक्षांच्या शेंड्यावरच कायम वास्तव्य करणाऱ्याही आहेत!

आकारानेही तुमच्या तळहातावर बसू शकतील अश्या केवळ ३०-४० ग्राम वजनाच्या निशाचर Mouse-Lemur  (दुसरा फोटो)पासून ते १०-१२ किलो वजनाच्या Indri पर्यंत (तिसरा फोटो)! 

बहुतेक जातीमध्ये लीमर मोठ्या टोळ्या न करता घट्ट नातेसंबंधाने बांधलेल्या एकत्र कुटुंबात राहातात. अर्थात त्यालाही अपवाद आहेतच. Red-Tailed Sportive हा निशाचर एकपत्नीव्रती लीमर एकांडा शिलेदार आहे. पती पत्नी एकाच परिसरात पण पूर्ण स्वतंत्र आयुष्य जगतात - प्रजननासाठी काय संबंध येईल तेव्हढाच. 

बहुतेक सर्व जाती आपापल्या ठराविक क्षेत्रातच संपूर्ण आयष्य घालवितात. मजा म्हणजे वेगवेगळ्या जातीच्या टोळ्या एकाच क्षेत्रात गुण्यागोविंदाने नांदतात - कदाचित प्रत्येकाचं खाणं वेगवेगळं असल्यामुळे, अन्न आणि प्रजनन दोहोंसाठी भिन्न जातीत स्पर्धा होत नसणार. मात्र एकाच जातीच्या दोन टोळ्या एकदुसऱ्याच्या मुलुखात घुसल्या तर मारामाऱ्याही होतात. पण त्याही बेताबेतानेच.

आम्ही किरिंडी गावाजवळच्या अरण्यात फिरताना अश्याच White Sifaka (चौथा फोटो) जातीच्या दोन टोळ्यांची बाचाबाची योगायोगानं आमच्या डोक्यावरच्या झाडातच सुरु झालेली पाहायला मिळाली. पण दहा-पाच थपडा एकमेकाला मारून दोन्ही टोळ्यांनी आपापल्या सीमेत माघार घेतली!

पण त्याच रणांगणाच्या केवळ एक फूट खालच्या फांदीवर दोन Red Fronted Brown लीमर (पाचवा फोटो) शांतपणे बसून वर चालेल्या मारामारीची मजा बघत होते! 

सकाळी अँडासिबेच्या हिरव्यागार ट्रॉपिकल जंगलात शिरताना पावसाचा थोडासा सुखद शिडकावा झाला आणि नंतर सूर्य वर आला तरी आजूबाजूच्या दाट वनराईच्या शेंड्यांवर धुक्याची दुलई अजून होती.  त्यामुळे आम्ही जरा काळजीतच होतो कारण आम्ही होतो Indri आणि Golden Sifaka च्या मागावर. हे दोन्ही लीमर क्वचितच जमिनीवर उतरतात. त्यांचं कायम वास्तव्य झाडांच्या शेंड्यावरच, ५०-६० फूट उंचीवर. तेव्हढ्यात आम्हाला ऐकू आलं उच्चरवात चाललेलं Indri चं गाणं - Indri च्या ह्या संगीतात आणि देवमाश्याच्या ललकारीत कमालीचं साम्य आहे. आणि आवाजाचा माग काढीत जरासं पुढे गेल्यावर दिसली सकाळच्या न्याहारीत मग्न असलेली त्यांची टोळी.

त्यांचे फोटो काढत होतो तेव्हढ्यात आमच्या वाटाड्याचा एका मित्राने Golden Sifaka दिसल्याची खबर आणली. आजूबाजूच्या Pandanus ह्या राक्षसी (२०-२५ फूट उंच) कोरफडी सारख्या झाडाची तलवारीसारखी पाती बाजूला सारत अर्धा-एक किलोमीटर पुढे गेल्यावर झालं एकदाचं ह्या सोनेरी/नारिंगी रंगात उन्हात चमकणाऱ्या देखण्या Golden Sifaka चं दर्शन (सहावा फोटो). 

अँडासिबेच्या जंगलात जरी दिनचर लीमरच्या अनेक जाती दिसल्या असल्या तरी, रात्री बराच काळ झाडा-झुडुपांना ठेचकाळत फिरूनही निशाचरांचं दर्शन मात्र झालं नव्हतं. 

तो योग आला किरिंडीच्या Deciduous (पानगळ होणारी, कोरड्या प्रदेशातील वनराजी) जंगलात. रात्री-बेरात्री फिरायला मादागास्करच्या जंगलांत अजिबात कसलाही धोका नसतो. कारण मादागास्कर मध्ये कुठेच वाघ/सिंहच काय पण लांडग्यासारखेही शिकारी प्राणी नाहीत. तिथला प्रमुख शिकारी प्राणी आहे फूसा, पण तो मुंगुसापेक्षा थोडासा मोठा असतो. आणि माणसाच्या वाटेला सहसा जात नाही. हिंसक प्राण्यांच्या हल्ल्यापेक्षाही जास्त धोका इथे रात्र-बेरात्री जंगलात फिरण्यात असतो वाट चुकण्याचा.

त्यामुळे स्थानिक माहितगार वाटाड्याला बरोबर घेणं मात्र आवश्यक. किरिंडीला रात्री भटकताना आमच्या वाटाड्याला त्या डोळ्यात बोट घातलं तरी काहीही न दिसावं अश्या अंधारात कुठल्या झाडावर कोण लीमर बसला आहे हे कसं अचूक कळत होतं कोणाला ठाऊक. पण अचानक आपल्या बॅटरीचा झोत टाकून त्याने सहसा दुर्मिळ असा Mouse लीमर सुद्धा आम्हाला दाखविला. आणि इथेच आम्हाला दिसला निशाचर एकांडा शिलेदार Red Tailed Sportive लीमर सुद्धा.

असो.पाहिलेल्या सर्वच लीमर जातींचं आणि मादागास्कर मधल्या सर्वच निसर्गाच्या चमत्कारांचं वर्णन शब्दमर्यादेमुळे इथे करणं शक्य नाही.

पण त्यातील सिंगी (Tsingi) ह्या विलक्षण जागेची तोंडओळख पुढच्या लेखात.