मोरुंग हे पूर्वापार प्रत्येक नागा जमातीच्या समाजजीवनाचं केंद्रस्थान होतं आणि जरी आधुनिक काळात नागा समाज झपाट्याने बदलत असला तरी कोहिमा/दिमापूर सारखी मोठी शहरं सोडली तर इतरत्र अजूनही काही प्रमाणात त्याचं महत्व टिकून आहे. एकेकाळी मोरुंग होती, संध्याकाळी शेतावरून दमून भागून आल्यावर एकमेकांशी सुखदुःखाच्या गोष्टी बोलण्याची जागा, जमातीच्या भवितव्याबद्दलचे निर्णय सर्वानुमते घेण्यासाठी ज्येष्ठ पुढाऱ्यांची भेटण्याची जागा, गावातील वयात येऊ घातलेल्या आणि लग्न करून संसार अजून न थाटलेल्या तरुणांच्या वसतिगृहाची आणि त्यांना जमातीचा इतिहास, परंपरा आणि निष्ठा ह्याचे शिक्षण देण्याची जागा. आणि आजही हे मोरुंग गावागावातील सार्वजनिक आयुष्याचा महत्वाचा भाग आहेत.
जरी ही पारंपरिक tribal समाजव्यवस्था काळाबरोबर बदलत असली तरीही कोहिमा सारखं शहर सोडून बाहेर पडल्यावर खोनोमा किंवा झुलेके सारख्या खेड्यांमध्ये हिंडताना जाणवतं की स्थानिक लोकांची स्वत्वाची जाणीव अजूनही त्याच्या कुळाच्या (Clan) आणि अशी अनेक कुळे एकत्र जोडली जाऊन बनलेल्या जमातीच्या (Tribe) व्यक्तित्वाशी अपरिवर्तनीय रीतीने जोडलेली आहे. त्यामुळे तिथे “भाऊ” किंवा “काका” अश्या शब्दांचा अर्थ आपल्याला अनपेक्षित एव्हढा व्यापक होऊ शकतो. आणि कुटुंब ह्या शब्दाची व्याप्ती अर्धाधिक गाव सामावून घेऊ शकते. स्थूलमानाने जरी सर्व नागा समाजाच्या परंपरा आणि संस्कृती समसमान असली तरी वेगवेगळ्या जमातींच्या दैनंदिन व्यवहारातील फरक मात्र सहज जाणवण्या सारखे आहेत.
अर्थात अशी एखादी पूर्वेतिहासाची खूण किंवा स्थानिक लोकांशी बोलताना सहज संभाषणात येणारा “तुमच्या इंडियात अमुक अमूक” असा एखादा उल्लेख सोडला तर, ह्या भूतकाळातील राजकीय बेबनावाची किंवा त्याला निगडित झालेल्या हिंसाचाराची थोडीसुद्धा जाणीव आजच्या नागालँड मध्ये भटकताना आम्हाला झाली नाही. आम्ही अगदी लहान लहान खेड्यापाड्यात आणि निर्मनुष्य जंगलात दिवस-रात्र फिरलो. कुठेही आणि कधीही, कसलीही धोक्याची भावना आम्हाला जाणवली नाही. वाटेत भेटणाऱ्या प्रत्येक अनोळखी व्यक्तीच्या तोंडावर स्वागताचं हास्य होतं आणि अगदी थोडीशी ओळख झाल्यावर सुद्धा घरी येण्याचं आमंत्रण होतं.
पण हे सर्व खरं पहाता सगळं विषयान्तरच झालं! कारण आम्ही नागालँडला जायचं मुळात ठरवलं होतं ते तिथलं सृष्टी सौन्दर्य पाहायला!
नागालँड मधील दोयांग जलाशयाचा परिसर हा अमूर फाल्कन (ससाणा किंवा बाज) ह्या पक्ष्याच्या दर वर्षी होणाऱ्या सायबेरिया ते दक्षिण आफ्रिका ह्या स्थलांतराच्या मार्गावरील विसावा घेणायची प्रमुख जागा आहे. साधारण ऑक्टोबर च्या सुमारास लाखोंच्या संख्येने हे अमूर ससाणे ह्या परिसरात येऊन काही काळ थांबतात. हिंदी महासागर ओलांडून जाण्याआधी क्षणभर विश्रांतीसाठी! एकेकाळी ह्या ससाण्यांची हजारोंच्या संख्येने (एका अंदाजाप्रमाणे जवळपास १३००० ते १४००० दर दिवशी) इथे हत्या केली जात होती. साधारण २०१२-१३ पासून निसर्ग-प्रेमी गटांच्या अथक प्रयत्नांमुळे ह्या हत्येला बंदी घालण्यात आली. हे अमूर फाल्कन बघणे हा आमचा एक प्रमुख हेतू होता. तसंच झूको व्हॅली ह्या नागालँडच्या “Valley of Flowers” बद्दलही आम्ही खूप ऐकलं होतं. आणि एकूणच निसर्गाने जशी निर्माण केली तशी अक्षत, मानवाने विनाकारण न तुडवलेली सृष्टी आता आपल्या जवळपास शोधूनही सापडणं कठीण होत चाललं आहे. नागालँडमध्ये तशी ती सापडेल अशी आशा होती.
झूको व्हॅलीला जाण्यासाठी ४-५ तासांचा ट्रेक
करावा लागतो. ह्या ट्रेकची सुरुवात जिथून होते त्या विस्वामा खेड्याच्या दिशेने जायला
कोहिमा सोडून आम्ही निघालो आणि नागालँडच्या अंतर्भागात शिरल्यावर पहिला धक्का बसला.
आणि पुढच्या ८-१० दिवसात नागालँडच्या ग्रामीण भागात फिरताना हा अनुभव पुन्हा पुन्हा
येणार होता. अशी कळाहीन खेडेगावं, कच्चा रस्ता सुद्धा म्हणता येणार नाही असे रस्ते,
इतकी जीर्ण-शीर्ण घरं कित्येक दशकांपूर्वी कोकण किंवा मराठवाड्याच्या मागास भागात फिरताना
दिसत. त्या काळात कोकणातल्या माझ्या गावी जाताना
आपली २-४ हाडं ST मध्ये रात्रभर धक्के खाताना हरवायचीच हे अपेक्षितच होत. पण गेल्या
काही वर्षात मुख्यतः महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात अश्या प्रगत राज्यातून झालेल्या प्रवासात
अगदी प्राथमिक सुविधांचासुद्धा इतका अभाव कधी दिसला नव्हता. त्यामुळे असं काही पाहण्याची
माझ्या डोळयांची सवय आता मोडली होती. आणि अगदी
उत्तराखंड आणि सिक्कीम सारख्या तुलनेने अविकसित प्रदेशातही असं काही दृष्टीपथात आलं
नव्हतं. आपल्याच देशातील एखाद्या प्रदेशात पायाभूत सुविधा नाहीत म्हणजे किती नाहीत
ह्याची कल्पना प्रत्यक्ष अनुभवल्या शिवाय मी करू शकलो नसतो. उदाहरणार्थ, अगदी वोखा
सारख्या एका मोठ्या जिल्ह्याच्या प्रमुख शहरात एकही पक्का रस्ता नाही! नागालँड मधल्या
राजकीय अस्थिरतेचा हा परिणाम आहे की ही राजकीय अस्थिरता हा ह्या विकासाच्या अभावाचा
परिणाम आहे हे मी तरी सांगू शकणार नाही.
नागालँडच्या अस्पृष्ट, निष्कलंक निसर्गाची श्रीमंती ह्या पार्श्वभूमीवर अधिकच थक्क करणारी होती. झूको व्हॅलीला जाणे हे प्रबळ ईच्छाशक्ती असलेल्या (आणि हाडं मजबूत असलेल्या) माणसाचं काम आहे. जवळ जवळ ४ तासांचा उभा चढ, दमछाक झाल्यावर आपला द्रुतगतीने चालणारा श्वास थोडा काबूमध्ये आणण्यासाठी क्षणभरही उभं राहण्यास वाटेत जागा नसलेला, आणि त्यानंतर खिंड उतरून कॅम्पसाईट कडे जाणारा दोन-सव्वादोन तासांचा चढ-उतार.
पण वाटेतील घनदाट अरण्य, डोंगरमाथा ओलांडून पलीकडच्या बाजूला खिंडीत उतरल्यावर दिसणारा पांढरा शुभ्र फुलांचा मैलोन्मैल पसरलेला गालिचा, आणि डोंगर उतारावरचा गालिचा जिथे संपतो तेथून सुरु होणाऱ्या झूको व्हॅलीतील हिरवाईच्या अगण्य छटा श्रमांनी धडधडणारी छाती आणि गुढघ्यांतून ऐकू येणाऱ्या तक्रारीं ह्यांचा विसर पाडणाऱ्या होत्या (पहा पुढचे ३ फोटो).
त्याक्षणी जे दृष्य दिसत होतं त्यापेक्षाही एक महिन्यापूर्वी अधिक सुंदर म्हणजे काय दिसत असेल ह्याची आम्ही कल्पना तरी करू शकत होतो. मात्र जिथे आम्ही दोन रात्री राहण्याचा बेत केला होता ती कॅम्पसाईट म्हणजे केवळ वर्षानुवर्षांच्या साठलेल्या कचऱ्याचा ढीग असेल अशी कल्पना मात्र आम्ही केली नव्हती. मात्र अश्या त्या कॅम्पसाईट मध्ये रात्रीच्या आसऱ्याची “सुविधा” पुरविण्याच्या बदल्यात आम्हाला किती पैसे मोजावे लागतील ह्याचं दर पत्रक कुठल्यातरी स्थानिक तरुण मित्रमंडळाच्या नावाने तिथे लावलेलं होतं. त्यामुळे एक रात्र कशीबशी काढून दुसऱ्याच दिवशी झूकोच्या अवर्णनीय निसर्गाकडे पाठ करून आम्ही खोनोमा गावात आमचा मुक्काम हलविला.
पंगती गाव तर दोयांग जलाशयाच्या काठावरच आहे असं म्हणता येईल. दोयांगचा विस्तृत परिसर लुझर्न (स्वित्झर्लंड) सारख्या प्रसिद्ध जलाशयापुढेही निसर्गशोभेच्या बाबतीत कुठल्याही प्रकारे कमी पडणार नाही (पहा पुढचे दोन फोटो). पक्षी निरीक्षणाबाबतीत मात्र अनुभव थोडा निराशा करणारा होता. एकतर अरण्य सर्वत्र इतकं दाट होतं कि आजूबाजूला पक्ष्यांची गाणी सतत कानावर पडत असून सुद्धा दाट पानांच्या छत्रीत लपलेले पक्षी दिसणं कठीण होतं. दुसरं म्हणजे ज्याला आपल्या परिसरातील पक्ष्याची ठिकाणं आणि सवयी माहित आहेत अश्या स्थानिक माहितगार मार्गदर्शकाविना त्यांना शोधून काढणं कठीणच होतं. त्यामुळे पंगती मध्ये जरी शेकडो अमूर फाल्कनचे थवे उडताना किंवा विजेच्या तारेवर झोके घेताना दिसले असले, तरी ते बऱ्यापैकी लांबूनच.
No comments:
Post a Comment